Is de gruwelijke dood van verpleegster Christine Lenaerts een geval van 'moord door plaatsgebrek'?

In de film American History X wordt Derek, vertolkt door Edward Norton, gewekt door zijn jongere broer. Die heeft gezien dat drie zwarte boeven Dereks auto proberen te stelen. Met een swastika-tattoo zichtbaar op z’n borstkas, sluipt Derek naar buiten en schiet twee van de drie dieven neer. Nadat de derde weggereden is, verplicht hij een nog levende autodief om zijn kaken op de stoeprand te plaatsen, alsof hij erin zou happen. Derek trapt keihard op z’n achterhoofd zodat het hele gebit uit elkaar spat.

Dit was de scène die Marco L. (43) op 30 april van vorig jaar wilde naspelen tijdens een homejacking in de Sint-Magdalenastraat in Herentals. Alleen: het slachtoffer had de film kennelijk ook gezien en weigerde in de tafelrand te bijten, waarna Marco hem bewusteloos sloeg met z’n matrak. Ook de twee andere aanwezigen in het huis, een jong koppel, kregen slaag. Het meisje werd conform een ander filmscenario door Marco verplicht om “het bloed van de grond af te likken”.

Abnormalen

Haar vriend herinnert zich een combat shoe op zijn nek. Marco L., die aan zijn liefje Ashley V.D.V. (33) vraagt: “Wat moet ik ermee doen?”

Ashley die zegt: “We zullen ze laten leven.”

Het slachtoffer is nu wel zeker: “Als zij toen had gezegd dat ik dood mocht, dan was ik hier nu niet meer.”

Het beeld dat wij hebben van geïnterneerden, wordt in hoge mate bepaald door krantentitels als ‘België opnieuw veroordeeld door Europees Hof Rechten van de Mens’ of de documentaire 9999 van Ellen Vermeulen uit 2014. Het getal verwijst naar de stempel in het vak ‘datum invrijheidstelling’ in de dossiers van elk van de meer dan 1.000 geïnterneerden die op dat ogenblik opgesloten zaten in Belgische gevangenissen: ‘31/12/9999’.

9999 confronteerde ons met de dagelijkse realiteit voor Wilfried en die andere sukkels in de gevangenis van Merksplas. De een zat er voor moord, de ander voor het in brand steken van een fiets. Je zag oudjes schuifelen door donkere gangen waar de tijd stil stond, waar iemand tegen zichzelf sprak: “Ze kunnen me hier toch niet eeuwig houden?” Zich daarna bedenkend: “Toch. Dat kunnen ze wel.”

Het hele systeem vloeit voort uit de wet van 9 april 1930, volgens de inzichten rond misdaad van die tijd. De wet heette, letterlijk: ‘Wet tot bescherming der maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers’. Het orgaan dat finaal beslist of iemand wordt geïnterneerd of niet, heet de Commissie voor de Bescherming van de Maatschappij (CBM).

Beschermen doe je, althans volgens de opvattingen uit 1930, door mensen op te sluiten en de sleutel weg te gooien. Je kunt als hedendaagse crimineel daarom beter tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld worden dan dat ze je interneren. CCC-terrorist Pierre Carette kwam na 18 jaar vrij, Philippe Lacroix van de bende-Haemers na 15 jaar, Michelle Martin na 16 jaar.

De afgelopen jaren is er door de talloze procedures in Straatsburg veel veranderd voor de geïnterneerden. Eind 2014 opende het forensisch psychiatrisch centrum (FPC) in Gent met 264 plaatsen, sinds kort is er ook een FPC in Antwerpen met 182 plaatsen. Zaten er eind 2013 nog meer dan 1.000 geïnterneerden in gevangenissen, dan zijn dat er volgens de laatste telling nu nog 540. Een klein beetje hoofdrekenen doet je dan beseffen dat niet voor elke geïnterneerde gespecialiseerde opvang is gevonden.

Een stuk of honderd geïnterneerden zijn de afgelopen vijf jaar blijkbaar zonder enige behandeling wonderlijk genezen verklaard. Leuk voor de statistieken, leuk ook voor het antwoord dat een met dit onderwerp geplaagde minister kan geven. Minder leuk voor Christine Lenaerts.

Haar lichaam werd vorige week zondag aangetroffen in de omgeving van het jaagpad langs het kanaal Herentals-Bocholt in Olen. De meer dan vermoedelijke daders, Marco L. en Ashley V.D.V., werden kort daarna aangehouden in Barcelona.

Tien jaar lang, van 2002 tot 2012, had ook Marco L. die griezelige datum 31/12/9999 in z’n dossier staan. ‘Impulscontrolestoornis’, had de psychiater toen geoordeeld. Zwaar agressieprobleem. Op grond van die diagnose was beslist dat de maatschappij voor eens en voor altijd beschermd moest worden tegen een pathologische geweldenaar als hij.

Het lijkt er sterk op dat Marco L. een van die honderd is die op die golf van empathie en mededogen mee naar buiten is geglipt.

Ontsnappingsroute

Piet Van Haut is stunt-oplichter. Hij gaf zich ooit uit voor procureur-generaal en liet zich in die hoedanigheid per politiehelikopter boven Gent rondvliegen. Hij werd opgesloten in een psychiatrische instelling in Zottegem, organiseerde daar een concert van Dana Winner, waarna de tourbus onverrichter zake terug moest. Tussendoor ruïneerde hij de directeur met een gouden beleggingstip.

Van Haut belandde ooit eveneens met de stempel ‘9999’ in de gevangenis van Turnhout. Daar zat toen ook Marco L. Nadat hij daarvoor al een keer of vijftien was veroordeeld voor drugsfeiten, diefstallen, geweldpleging en afpersing had hij in Herentals bij een zoektocht naar heroïne een apotheker gemolesteerd.

Piet Van Haut: “Ik was in die jaren fatik, de gedetineerde die het eten en de boeken rondbrengt. In het geval van Marco was dat heel vaak de isolatiecel. Kreeg hij niet wat hij wilde, dan sloeg hij de boel kort en klein. Het kleinste kon Marco doen ontploffen.”

Van Haut kwam zelf onder z’n internering uit door goed gedrag, en ook wel door het feit dat Jef Vermassen zich de zaak van de aandachtszieke man persoonlijk aantrok.

Piet Van Haut: “Marco is tijdens zijn detentie in de gevangenis van Turnhout een relatie begonnen met J., een vrouwelijke cipier die daarvoor later is ontslagen. Mede op haar voorspraak werd hem door de Commissie voor de Bescherming van de Maatschappij een aangepast regime gegund. Hij kreeg af en toe een dagje vrij.”

Een gerechtelijke bron bevestigt en merkt daarbij op dat de leeftijd van Marco L. speelde: “Vanaf een afstand is het makkelijk gezegd: ‘Sluit ’m op en gooi de sleutel weg.’ Een gedetineerde die geen enkel toekomstperspectief heeft, is een permanent gevaar. We wilden Marco z’n laatste kans niet ontnemen. Het begon met een keer een dag vrijheid om zijn oma te gaan bezoeken. Later werd dat dan een regime van één dag vrij om te gaan werken en één dag terug in de instelling. We zaten er kort op. Vonden we.”

Of Marco L. zich er zelf van bewust was, is niet duidelijk. Maar ze bestond dus wel degelijk, de door velen onmogelijk gewaande ontsnappingsroute uit het 9999-regime. Marco L. pleegde een nieuwe diefstal met geweld. Een kleintje maar, maar ernstig genoeg om voor de correctionele rechtbank te worden gedagvaard.

Een toenmalige cipier in de gevangenis van Turnhout weet nog: “De politie is hem gaan arresteren bij J., een vrouwelijke cipier die in Arendonk woonde. Uiteraard is die dame, die trouwens maar een paar maanden in de gevangenis van Turnhout gewerkt heeft, ontslagen.”

Piet Van Haut: “Achteraf is dan gebleken dat Marco ook J. meermaals heeft mishandeld. Het is daarom zo herkenbaar, wat je deze week allemaal las over Ashley en Marco.”

3 jaar = 8 maanden

De wet van 1930 laat niet toe dat een geïnterneerde opnieuw voor de rechter verschijnt. Want ofwel ben je opgesloten, verwijderd uit de maatschappij, ofwel ben je toch weer die maatschappij binnengeslopen.

Gerechtelijke bron: “Marco is opnieuw voor de rechtbank moeten verschijnen, deze keer in Oudenaarde. Aangezien het laatste psychiatrische verslag over zijn niet-toerekeningsvatbaarheid al dateerde van tien jaar daarvoor, heeft men hem een nieuw psychiatrisch onderzoek doen ondergaan. Dat kwam nu tot het besluit dat hij wél toerekeningsvatbaar was. In dat geval kon de commissie niet anders dan de internering ongedaan maken. Als men moet kiezen tussen een oud verslag en een recent, geeft het recente de doorslag.”

En zo werd Marco L. van levenslang 9999-geïnterneerde opnieuw een gewone gedetineerde. Met rechten. Van ontoerekeningsvatbaar naar toerekeningsvatbaar, met één druk op de knop. Hij kwam na enkele jaren alweer vrij.

Tim Smet was de advocaat van zowel Marco als Ashley toen ze in oktober van vorig jaar allebei voor de rechtbank in Turnhout moesten verschijnen vanwege de op American History X geïnspireerde homejacking. Het parket eiste vier jaar cel, het werden er drie voor zowel Marco als Ashley.

“Veel van wat over die zaak is gezegd en geschreven, is helemaal zo niet naar voren gekomen uit de toen gedane vaststellingen”, zegt Tim Smet. “Kern van de zaak was dat een van de aanwezigen in die woning drugs had verkocht aan de jonge, nog minderjarige zus van Ashley. Het parket noch de burgerlijke partijen hebben beroep aangetekend. Om maar te zeggen: dat leek voor alle partijen een vrij billijke uitspraak.”

Over Ashley V.D.V. vinden we een krantenknipsel terug uit 2008. Ze wordt dan al, 23 pas, vermanend toegesproken door de rechter: “De manier waarop u nu bezig bent, kan niet langer!”

Ashley heeft kort daarvoor een gewapende overval gepleegd op nachtwinkel Love Deep in Herentals. Ze is kort daarvoor bevallen, haar baby is van bij de geboorte heroïneverslaafd. “De vrouw gebruikt al tien jaar drugs”, sprak de openbare aanklager. “Ze leeft van een werkloosheidsuitkering die ze spendeert aan heroïne en whisky.”

Als een rechter tegenwoordig ‘drie jaar’ zegt, moet dat eigenlijk worden vertaald als ‘acht maanden’. Geconfronteerd met een wekenlange cipiersstaking vaardigde minister van Justitie Koen Geens (CD&V) de maatregel in 2016 uit om de overbevolking in de gevangenissen in te dijken. De aanvankelijk als tijdelijk bedoelde maatregel werd vorig jaar permanent.

En zo werd het 2018, het jaar waarin Marco en Ashley eindelijk eens wat zouden beginnen maken van hun tot dan toe eerder meelijwekkende leven. Hij kwam als eerste vrij. Zij zat nog opgesloten in de gevangenis van Antwerpen. Hij had haar ten huwelijk gevraagd.

Dat zou op 26 maart gebeuren in de gevangenis van Antwerpen. Ashley leefde erg naar de datum toe. Marco kwam haar vaak bezoeken. Dan stond ze eerst urenlang voor de spiegel. In de dagen voor het geplande huwelijk genoot Ashley penitentiair verlof en op dé dag kwam ze in de gevangenis niet opdagen.

Te laat

Op zondag 15 april krijgt gevangenisverpleegster Christine Lenaerts telefoon van Ashley. Die zegt dat ze slaag heeft gekregen van haar aanstaande echtgenoot. Lenaerts beschrijft later dat weekend in een gesloten Facebook-groep: “Ja, ik ben zondag gebeld door Ashley om haar te komen halen. Ze zei dat ze anders zou worden doodgeslagen. Natuurlijk had ik op dat moment de politie moeten bellen. Maar ik was zo verbouwereerd en geschrokken dat ik in mijn auto sprong om haar te helpen. Toen ik Ashley ging ophalen, heeft hij (Marco L., DDC) me zo bedreigd aan het raampje van de auto dat ik jankend en helemaal overstuur naar huis ben gereden.”

Lenaerts vertelt later, als ze dat nog kan, aan Het Laatste Nieuws dat Marco L. haar het hele weekend heeft gestalkt: “Nu zit ik doodsbang thuis, met een honkbalknuppel.”

Op dinsdagochtend 17 april geeft Lenaerts Ashley een lift naar de gevangenis, zoals is intussen is afgesproken met de directie, maar nog voor ze daar aankomt, gaat het mis. Op Facebook post Lenaerts: “Ashley is beginnen te flippen en aan de lichten ter hoogte van de Nationale Bank is ze uit de auto gesprongen en gaan lopen.”

De verpleegster krijgt bij haar aankomst in de gevangenis te horen dat ze geschorst is, en keert terug naar huis. Ze post: “Ik heb alleen maar iemand willen helpen die op dat moment in grote nood was. Ik ga niet ontkennen dat ik het fout heb aangepakt, maar angst doet rare dingen met een mens.” Op woensdag 18 april meldt zich een koppel met een Dacia Duster bij een autohandelaar in Herentals. Hun “tante” zit op de achterbank. De garagist meent in de lichaamstaal van de “tante” een hulpkreet te hebben opgemerkt en verwittigt de politie.

Het is dan al te laat.