“Groep aan de onderkant van de middenklasse rooit het niet meer”

“Ik heb meerdere jobs om rond te komen”

“Ik had liever een eigen huis gehad waar mijn kinderen een eigen slaapkamer zouden hebben”

“Wij gaan met twee werken maar hebben discussies over kleren, uitstappen, enz. … want daarvoor hebben wij te weinig geld.”

“Ik had liever wat meer geld overgehouden op het einde van de maand, zodat we als koppel ook eens leuke dingen kunnen doen. Met twee fulltime werken en heel jaar leuke dingen moeten laten voorbijgaan.”

Hoe is het gesteld met het gezin in Vlaanderen?

Vergelijk zelf: hoe (on)traditioneel is het gezin in Vlaanderen?

Centen, en dan vooral het tekort eraan, is een thema dat gezinnen erg bezighoudt, zo blijkt uit de grote gezinsenquête van minister van Welzijn en Gezin Jo Vandeurzen (CD&V). 

De meeste ouders (drie op de vier) geven aan dat kinderen grootbrengen veel geld kost en als je Vlamingen met een gezin vraagt wat hun belangrijkste noden zijn, dan is ‘een beter betaalbaar leven’ een grote rode draad in hun antwoorden. “Eén op de vijf vraagt naar minder belastingen en meer financiële tegemoetkomingen. De betaalbaarheid van het leven staat op nummer één in de verlanglijstjes”, zeggen onderzoeksters Elisabeth Adriaens (Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen) en Veerle Audenaert (Departement Welzijn, Volks­gezondheid en Gezin).

Ook kan een op de vijf Vlaamse gezinnen geen onverwachte uitgave van 1.000 euro aan en zich geen jaarlijks weekje op vakantie veroorloven. Een op de tien kan ‘moeilijk tot zeer moeilijk’ rondkomen met het totale gezinsinkomen en heeft problemen om facturen te betalen.

Eigenaar

Niet dat de meeste gezinnen in werkelijkheid in armoede leven. Het gros van de mensen is eigenaar van een huis of appartement en heeft inkomen uit arbeid of pensioenen en de grootste problemen doen zich voor bij de kwetsbare groepen zoals mensen van een andere herkomst, laaggeschoolden en alleenstaande ouders.

Dat wil echter niet zeggen dat de gezinnen die niet in de typisch meest kwetsbare groepen zitten het allemaal probleemloos behappen.

Neem het klassieke kostwinnersgezin, waarbij maar één partner voltijds gaat werken. Omdat de combinatie van werk en gezin zeker niet van een leien dakje loopt, kiezen heel wat ouders voor dat scenario. Zo werkt slechts de helft van de vrouwen voltijds en dat is vooral zo omdat hun gezin te veel uit evenwicht raakt wanneer beide ouders of partners voltijds werken.

En het klassieke kostwinnersgezin trekt het vaak niet meer. “Anno 2016 blijkt dat die meer van die gezinnen onvoldoende financiële draagkracht hebben”, zegt Audenaert. “Zij hebben het meer dan gemiddeld moeilijk en kunnen minder vaak een week op vakantie of worstelen meer dan gemiddeld met de facturen.”

Facturen betalen

Maar zelfs bij de tweeverdieners, die als groep de minste financiële zorgen hebben, zijn er gezinnen die lastig het einde van de maand halen. Het gaat om die families die bijvoorbeeld dan misschien wel in een eigen huis wonen, maar waar vooral boterhammen met choco worden gegeten. Uit de gezinsenquête blijkt bijvoorbeeld dat wie problemen heeft met facturen betalen, vaak wel nog de hypothecaire lening zal afbetalen, maar moeite heeft met andere uitgavenposten. Hun financieel wankele positie is nauwelijks zichtbaar maar daarom niet minder precair.

Gudrun Willems van Iedereen Verdient Vakantie kent die gezinnen ook. Jaarlijks biedt het netwerk dankzij toeristische partners talloze uitstapjes en vakanties aan, onder andere voor mensen die het financieel niet breed hebben. En ieder jaar gaan er meer mensen mee, ook al rust er een taboe op armoede.

Er komen meer gezinnen voor in aanmerking dan je denkt, ziet Willems. “Het gaat vaak over eenoudergezinnen die het financieel zwaar hebben, maar ook klassieke gezinnen en zelfs tweeverdieners met een prima inkomen met een hoge schuldenlast komen soms in aanmerking. Als een gezin met dubbele inkomsten veel kinderen heeft, bijvoorbeeld, komen ze soms toch onder de armoedegrens terecht”, aldus Willems.

Ook Philippe De Coene, directeur van het OCMW in Kortrijk, ziet “een groeiende groep aan de onderkant van de middenklasse" die het niet meer rooit. “Al die mensen zijn onzichtbaar in de meeste statistieken, maar ze leven wel degelijk in een schrijnende situatie of zelfs armoede. Die mensen komen net rond, maar bij de minste tegenslag of extra uitgave wordt het echt moeilijk, bijvoorbeeld als de verwarmingsketel stuk gaat, of als een kind een laptop nodig heeft voor school. Dat zijn geen evidente dingen. Die mensen krijgen geen leefloon of verhoogde tegemoetkoming. In de statistieken zijn ze ‘niets’, maar de facto leven ze krap of in regelrechte armoede en veel van die middenklassengezinnen vinden de weg niet of zoeken niet naar financiële hulp.”

Schaamtegevoel

Dat in totaal een op de tien het lastig heeft met facturen betalen, verbaast De Coene evenmin. De betalingsproblemen gaan vooral over facturen voor huishoudelijke uitgaven, zoals bijvoorbeeld een schoolfactuur, een elektriciteitsrekening, of een doktersbezoek, zo leert de gezinsenquête.

Opvallend is volgens de onderzoekers dat bijna de helft van de mensen die met het probleem zit, het bedrag dat ze verschuldigd zijn ook niet kunnen noemen. “Dat lijkt te stroken met eerder onderzoek naar de vraag wat meespeelt waardoor mensen in financiële problemen raken”, zegt Audenaert. “Deze mensen willen of kunnen hun problemen niet op tijd onder ogen zien en komen zo steeds dieper in de schulden.”

En ook dat probleem treft ‘gewone’ gezinnen die niet tot de meest kwetsbare groepen behoren.

“Die onbetaalde facturen zijn een niet te onderschatten pijnpunt, stelt De Coene. “Vaak begint het onschuldig. Een schoolfactuur is bijvoorbeeld niet op tijd betaald.” Die eerste tekenen van armoede komen volgens hem vaak voor bij mensen bij wie je het totaal niet verwacht. Het is de hardwerkende ouder met een voltijdse job. Toch komt net die persoon niet toe en heeft hij of zij moeite met facturen betalen. “Veel mensen houden dat in hun netwerk geheim, want er is een zeker schaamtegevoel. Mensen pakken niet graag uit met tekorten”, aldus nog De Coene.

Onderhoudsgeld

In de praktijk ziet hij ook hoe snel het dan soms kan gaan: “Het is het einde van de maand en er wordt wat geschoven met de facturen. Er ontstaat een beetje een rangorde, maar als het overzicht even verdwijnt, ontvangt iemand een eerste herinnering. Dan lopen de kosten snel op en glijdt iemand gestaag af richting een schuldenlast en beginnende armoede.

En een van de redenen waarom die financiële problemen bij mensen uit de middenklasse niet direct zichtbaar worden, is dat ze zeer vaak wel huiseigenaar zijn.

Toch zegt dat niet alles. “We kregen een oude dame op bezoek in het OCMW. Ze bezit een appartement en ontvangt een pensioen, maar na langer praten bleek dat zij eigenlijk nauwelijks geld heeft voor eten”, aldus De Coene. “Elke dag zien wij mensen met een totaal ander profiel. Toch delen zij een gemeenschappelijk kenmerk: ze halen het einde van de maand niet.”

Ook Yves Coemans, expert gezinsinkomen bij de Gezinsbond, ziet ‘gewone’ gezinnen die het niet trekken. “Ze zijn niet arm en ze werken met twee, maar door een tegenslag zoals ziekte, ontslag, een plotse hoge factuur of een ex die het onderhoudsgeld niet of te laat betaalt, belanden ze in de problemen”, zegt hij.

Studietoelages

Velen hebben op papier een aanvaardbaar inkomen, maar wat niet te zien is, is dat er bijvoorbeeld schulden zijn, dat er zorg is voor een ziek familielid of dat er hoge studiekosten zijn voor de kinderen. Maar omdat hun inkomen er op papier goed uitziet, hebben ze doorgaans geen recht op bijstand of ondersteuning.

“Voor studietoelagen wordt bijvoorbeeld gekeken naar het belastbaar inkomen, niet naar het beschikbare inkomen. Alleen al daardoor kan een gezin wat in de gevarenzone komen. Eerder onderzoek toonde al dat maar weinig mensen een buffer hebben en daarom kun je in dat soort situaties zelfs als tweeverdienersgezin financieel kwetsbaar zijn”, zegt Coemans. Bovendien stijgen inkomensgrenzen om van voordelen en steun te genieten niet altijd op basis van het aantal gezinsleden: een bijkomend kind geeft bijvoorbeeld niet altijd recht op evenredig meer ondersteuning.

Een klacht die hij geregeld hoort van deze gezinnen is dan ook: ‘Je moet eerst echt in de problemen zitten voor het OCMW je helpt'. “Dat is dus niet helemaal onterecht omdat voor veel toelages enkel naar het belastbaar inkomen en niet naar de praktijk wordt gekeken. OCMW’s hebben bovendien de mankracht en de middelen niet om ook zij die nog net niet volledig in de problemen zitten ook bij te staan”, aldus nog de specialist.

Omdat het leven duurder wordt, de lonen niet echt in gelijke tred stijgen, er nog te veel financiële ongeletterdheid is en heel wat mensen hun sociale rechten niet uitputten (omdat ze die niet kennen of niet weten hoe ze deze moeten aanvragen), ziet hij het probleem niet meteen verdwijnen. Experts in het werkveld voelen zelfs al een tijdje aan dat het probleem bij gezinnen aan de onderkant van de middenklasse groter wordt, ook al zijn daar nog geen harde statistieken over beschikbaar.

Financiële geletterdheid

Meer opleidingen of cursussen financiële geletterdheid zijn dan ook geen overbodige luxe. “Alleen al prijzen leren vergelijken en budgetbeheer onder de knie krijgen, zou erger kunnen voorkomen. Want soms is dat het grootste probleem”, zegt Coemans.

De overheid en betrokken instanties kunnen daarbij helpen, bijvoorbeeld door duidelijker te communiceren of proactiever te zijn. Zo is zeker niet iedereen ervan op de hoogte dat je op een ziekte-uitkering doorgaans nog flink belast wordt omdat de ingehouden bedrijfsvoorheffing te laag is. Een gezin dat net rondkomt en geen buffer heeft, kan dan al onderuitgaan wanneer die onverwachte hoge belastingaanslag in de brievenbus valt.

Ook zoveel mogelijk toelages automatisch toe kennen als je er recht op hebt, zou helpen. Coemans: “Binnenkort krijgen kinderen in Vlaanderen automatisch hun schooltoelagen samen met de kinderbijslag, zodat hun ouders die niet meer zelf moet aanvragen. Want, we moeten daar eerlijk in zijn, soms is de administratieve weg wel erg ingewikkeld en moet je het allemaal zelf kunnen uitzoeken. Ik ben jaren bankier geweest en ben al bijna veertig jaar expert financiën voor gezinnen, maar toen ik eens langer dan een maand ziek was, wist ik ook niet dat ik dat zelf moest melden aan mijn ziekenfonds omdat ik vanaf dan terugviel op een ziekte-uitkering in plaats van mijn gewaarborgd loon.”