Kennis van het brein kan last op de schouders zijn
Ons brein is geen statische, grijze brij die langzaam afsterft, maar plastisch; het brein kan zich doorlopend ontwikkelen en vernieuwen. Wat doet die kennis met ons? Geeft hij vrijheid (hoera, ik kan mezelf veranderen!) of juist dwang: o, ik moet dus veranderen? Doctorandus Ties van de Werff zocht het uit en promoveert deze maand aan de Universiteit Maastricht op zijn bevindingen.
De kennis van het brein heeft zich revolutionair ontwikkeld. Maar heeft die neurowetenschap ook revolutionaire veranderingen gebracht in ons moreel en ethisch handelen?
Van de Werff: "Neen. Het idee van het plastische brein dat door de wetenschap wordt verbreid, heeft wel invloed op ons denken, maar op uiteenlopende manieren. Ik heb onder meer bekeken hoe de kennis van het puberbrein zijn vertaling krijgt in opvoedingsadviezen aan ouders.
"De wetenschap heeft laten zien dat belangrijke delen van het brein van adolescenten nog niet volgroeid zijn. Dat kweekt begrip voor hun, soms opstandige, gedrag. En het mondt uit in het advies om pubers de ruimte te geven, maar ook in het advies streng te zijn en duidelijke grenzen te stellen. Die twee pijlers hadden ouders voordien ook al in hun opvoeding, maar ze worden nu beide onderbouwd met dat plastische brein."
Met stress op het werk, waarnaar u ook heeft gekeken, gebeurt hetzelfde?
"Ja. Met hulp van de neurowetenschappen is meditatie eerst ontdaan van zijn boeddhistische wortels, en vervolgens in de vorm van mindfulness als hersentraining aangeprezen als remedie tegen stress en als bron van creativiteit. En dat niet alleen: een mindful brein zou ook de weg zijn naar empathie op de werkvloer, een sociale werkcultuur, en balans tussen werk en privé.
"Ik heb niets tegen mindfulness, maar hiermee wordt vergeten dat zulke waarden kunnen botsen, dat je soms klem zit tussen tegengestelde eisen. Bovendien wordt alles gelegd bij het individu, terwijl de oorzaak van zijn stress elders kan liggen, in de werkomgeving. Helpt die mindfulness me ook om over de drempel te stappen en bij mijn baas de hoge werkdruk aan te kaarten, of blijf ik alleen bij mezelf?"
'Dat is het punt van veel critici tegen het idee van het plastische brein. Ze zien er een instrument in van de heersende neoliberale politiek'
En dan is er de laatste fase van het leven, de ouderdom.
"Daar wordt kennis van het plastische brein gebruikt om denkspelletjes en hersengymnastiek aan te prijzen, én om te bewijzen dat die spelletjes niet deugen en dat je beter buiten kunt gaan wandelen.
"We weten dat het brein ook op hoge leeftijd plastisch is, en die kennis wordt nu ingezet voor wat we voorheen ook al belangrijk vonden: aftakeling voorkomen en zo lang mogelijk jong blijven. Maar het verhaal over het plastische brein dat ouderen wordt voorgeschoteld, gaat wel uitsluitend over hoop. Dat ziekte, lijden en dood zich zullen aandienen, daar gaat het niet meer over."
Dus is al die wetenschappelijke kennis over het plastische brein nu bevrijding of dwangbuis, een zegen of een vloek?
"Het kan een vloek worden als de druk om te veranderen alleen bij het individu komt te liggen. Dat is het punt van veel critici, die hierin een instrument zien van de heersende neoliberale politiek. Maar het plastische brein wordt ook gebruikt om te pleiten voor sociale veranderingen, zoals het verwijderen van stereotypen van pubers of senioren. Suggereren dat al die neuro-kennis alleen maar op de schouders van de individuele mens wordt gelegd, is te simpel. Daarbij: mensen aanspreken op de eigen verantwoordelijkheid voor gezondheid in lichaam en brein, daar is niets mis mee.
'We moeten niet verwachten dat kennis van het plastische brein ons een eenduidig antwoord geeft op de vraag hoe goed te leven'
"Populaire boeken over het plastische brein gaan gewoon over hoe we moeten oefenen om goed te leven. Dat is eigenlijk deugdethiek, en die is waardevol. De Grieken grepen daarvoor terug op de filosofie, wij vallen nu terug op het plastische brein. Die ethiek is waardevol. Maar we moeten niet verwachten dat kennis van het plastische brein ons een eenduidig antwoord geeft op de vraag hoe goed te leven."
Wie is Ties van de Werff?
Ties van de Werff (36) studeerde gezondheidswetenschappen, cultuurwetenschappen, én wetenschap- en techniekstudies aan de Universiteit Maastricht.
Hij is actief op het grensvlak van wetenschap en cultuur, en stond met Dorien van den Hurk, zijn partner, aan de basis van Tante Netty, een Eindhovens collectief van kunstenaars en ontwerpers dat met bewoners werkt aan de ontwikkeling van hun wijken.
Aansluitend op zijn promotie gaat Van de Werff nu experimenteel onderzoek doen naar publieksparticipatie bij klassieke concerten, in samenwerking met Philharmonie Zuidnederland.