"Het kan vriezen tot in mei, tot de IJsheiligen zijn voorbij": meer dan een volkswijsheid?

"Al is Mamertus oud en grijs, hij houdt van vriezen en van ijs"

"Voor de nachtvorst zijt ge niet beschermd,
totdat Servatius zich over u ontfermt"

"Van nachtvorst ben je nimmer vrij, als Bonifaas nog niet is voorbij"

"IJsheiligen", een begrip in weerspreuken en volksweerkunde: de laatste dagen in het voorjaar waarop nog nachtvorst kan optreden. De "IJsheiligen" verwijzen naar katholieke heiligen, in onze contreien zijn het er vier: Mamertus van Vienne (11 mei), Pancratius van Rome (12 mei), Servatius van Maastricht (13 mei) en Bonifatius van Tarsus (14 mei). Dat net zij de IJsheiligen genoemd worden is puur toeval, ze vieren dan gewoon hun naamdag.

Markeren de IJsheiligen ook effectief het einde van de nachtvorst? Volgens sommige bronnen waait er half mei voor het laatst polaire lucht onze streken binnen. Wat het einde van de weerschommelingen eigen aan het begin van de lente verklaart. Op het vasteland wordt het in die periode al warmer, maar aan de polen is het nog erg koud.

Weerman Frank Deboosere ziet in de IJsheiligen vooral folklore. "Het is een wijsheid die mensen in onze regio's doorheen de eeuwen zijn beginnen gebruiken. Een vuistregeltje voor landbouwers. Maar het is niet dat er na 15 mei geen polaire lucht meer ons land binnenkomt, dat gebeurt het hele jaar. Alleen staat de zon dan zo hoog dat er geen vrieskou meer optreedt."

Het kan 's nachts nog perfect vriezen na 14 mei, zegt Deboosere. "Dat was zo op 15 mei 1909, 16 mei 1941 en 22 mei 1955. In het weerstation in Ukkel hebben we toen respectievelijk -0,1°C, -1,2°C en -0,1°C gemeten. En op de zandgronden in de Kempen en op de Botrange kan het kwik eind mei of in juni 's nachts nog onder nul duiken."

De IJsheiligen markeren zowat de periode dat de gemiddelde temperatuur van - naar + gaat, maar wetenschappelijk is het niet. Wanneer de laatste nachtvorst zich voordoet, verschilt van jaar tot jaar. Sinds het begin van de metingen in 1883 is de gemiddelde datum 10 april. Deboosere ziet wel dat de laatste vorst de laatste jaren meer naar voren is opgeschoven.

Landbouwers en tuiniers kijken reikhalzend uit naar de IJsheiligen. Vooral naar de dag erna, dan. 15 mei is de naamdag van Sophia van Rome, de beschermelinge tegen de nachtvorst. In het zuiden van Duitsland wordt gesproken van "Koude Sofie".

De Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren (VELT) adviseert om voor half mei geen zaailingen uit te planten. "Vooral van groenten en kruiden uit de (sub)tropen", zegt Lieven David, expert moestuin bij VELT. "Zoals augurk, komkommer, courgette, meloen, pompoen, maïs, paprika, pepers, aubergine, tomaat, Nieuw-Zeelandse spinazie, aardappel en basilicum."

Moestuinieren, al dan niet in vierkantemeterbakken en potten, zit de laatste jaren in de lift. "Zet vorstgevoelige groenten en fruit niet te vroeg buiten, een regeltje dat boeren vroeger uit zichzelf naleefden, maar voor enthousiaste beginners is dat niet altijd duidelijk. In tuincentra vind je al in maart, april vorstgevoelige kweekplantjes. Daar is niets mis mee, maar velen zetten die buiten en weten niet dat nachtvorst die plantjes kapot kan maken."

(lees verder onder de foto)

Voor de hobbytuinier die graag voor half mei al buiten uitplant, heeft Lieven David wel enkele tips.

• Zet plantjes dicht bij je huis of een schutting, omdat het daar wat warmer is
• Probeer noordelijke/oostelijke wind te mijden
• Knip een plastic fles doormidden en zet ze over een plantje. Of bedek het met een krant, een omgekeerde bloempot...
• Aardappelen kan je aanaarden, bedekken met een laagje grond
• Er bestaan ook kleine kweekkassen en plastic folies om je groenten mee af te dekken. "Dat kan, het is wel de vraag of dat allemaal nog ecologisch verantwoord is, in deze plastic-vrije tijden."

Het is geen in beton gebeitelde wet, die IJsheiligen, zegt David. "Mijn voornaamste advies? Koester geduld en kijk heel goed naar het weerbericht in jouw woonplaats om te weten of je al buiten zou planten of niet. Als ik mijn bronnen raadpleeg, ziet dat er voor de komende dagen niet slecht uit."

Bekijk de website van Frank Deboosere voor meer informatie over de IJsheiligen en over nachtvorst.

Voor de geïnteresseerden heeft VELT een geïllustreerde ecologische moestuinkalender ontwikkeld.