"Kun je het je voorstellen? Het ministerie van Milieu gaat in beroep tegen een uitspraak die de laatste wilde rivier van Europa probeert te redden"
Wordt Albanië hofleverancier van groene energie als het land toetreedt tot de EU? De regering ruikt geld. Maar het verzet groeit. Handen af van Europa’s laatste ‘wilde rivier’.
Demir Murati (54) zit voor een raam dat uitkijkt op zijn noodlot. Nu nog heeft hij zesduizend vierkante meter landbouwgrond, een huis dat zijn opa in 1920 bouwde en uitzicht op de laatste wilde rivier van Europa. Maar straks komt de dam en staat alles onder water; van de school van zijn kinderen tot het graf van zijn ouders en de olijfbomen op zijn land.
Pats! Hij slaat hard met zijn handen op tafel: niets betekent dat. "Ik heb straks niets meer." Pats!
Officieel is er niets aan de hand in Kutë, een dorp op een heuvel in het zuid-westen van Albanië. Er kwam immers nooit een ambtenaar langs om de dorpelingen te informeren over eventuele bouwplannen, er werd nooit een brief van het ministerie van Energie bezorgd en de landmeters van dat buitenlandse bedrijf vertelden ook nooit wat ze daadwerkelijk aan het doen waren. Maar toen kwam opeens Olsi Nika het dorp binnenrijden.
Nika is directeur van de Albanese ngo EcoAlbania en vecht vanuit die hoedanigheid tegen wat hij een moderne goudkoorts noemt. Een koortsachtige begeerte die allerhande vreemdelingen aantrekt, gulzig op zoek naar water. Of specifieker: naar de duurzame energie die water kan opwekken.
"Olsi Nika riep ons bijeen en vertelde ons alles over de dam", zegt Murati. "Daar komt die", wijst hij richting de knik in de rivier waar een betonnen dam straks het hele dorp in een stuwmeer verandert.
Vooral de vele damloze rivieren in de Balkan zijn voor energiebedrijven een soort ongebruikt stopcontact
Nu landen als Albanië en Macedonië dicht bij een lidmaatschap van de Europese Unie zijn, en daarmee dicht bij toegang tot de Europese energiemarkt, buitelen de Italiaanse, Oostenrijkse, Noorse en andere Europese energiebedrijven over elkaar heen om de Balkan te veroveren. Vooral de vele damloze rivieren zijn voor hen een soort ongebruikt stopcontact: een enorme bron van potentie waarmee ze straks de hele EU van waardevolle groene stroom kunnen voorzien.
Onlangs zei de huidige premier van Albanië, Edi Rama, tegen de Britse krant The Guardian dat tijdens zijn eerste zes maanden in dienst "ik geen enkele dag op mijn kantoor heb doorgebracht zonder dat iemand belde of e-mailde met deze opmerking: ‘Wij zijn geïnteresseerd in het bouwen van een waterkrachtcentrale.’’
"En weet je wat voor antwoord hij altijd gaf?", zegt Nika van EcoAlbania. "Altijd ja. Ook de minister van Energie heeft nog nooit een plan afgekeurd, net zoals de minister van Milieu nog nooit een plan heeft afgekeurd. Sterker, ze helpen actief mee om de boel te versnellen. Ook zij ruiken geld. Voor het land en voor zichzelf. Ondertussen denkt niemand op een overkoepelend niveau na of we al deze waterkrachtenergie eigenlijk wel nodig hebben."
Het gevolg: het aantal aanvragen om waterkrachtenergie op te wekken op de Balkan nam de afgelopen twee jaar met ruim 300 procent toe. Inmiddels liggen ruim 2.700 plannen klaar voor nieuwe dammen, stuwmeren of andere waterkrachtcentrales en staan 188 projecten reeds in de steigers.
Een hoop geld
Vanuit het perspectief van de overheid is dat te begrijpen. Niet alleen kan de productie van groene energie Albanië een stap dichter bij het zo begeerde EU-lidmaatschap brengen (zie kader), het kan ook een hoop geld opleveren. Zo importeert Albanië momenteel het gros van zijn elektriciteit, terwijl het volgens Bankwatch, een organisatie die banken in Centraal- en Oost-Europa in de gaten houdt, in 2024 kan rekenen op een energieoverschot van 56 procent. Een afzetmarkt is er al: de EU wil vanaf 2030 minstens 27 procent groene energie gebruiken.
"En dat moet hier worden opgewekt", wijst Nika van EcoAlbania naar de Vjosa. "In een van de laatste wilde rivieren van Europa." De Vjosa is een wilde rivier omdat het water, dat ontspruit op de toppen van het noord-Griekse Pindusgebergte, zijn 272 kilometer lange weg naar de Adriatische Zee volledig vrij en zonder enige menselijke bemoeienis mag afleggen, waardoor het, gezwollen door de regenval, soms tot wel 2,3 kilometer breed uitwaaiert over het Albanese platteland.
Het maakt de Vjosa zeldzaam: niet-ingedamde rivieren zijn in Europa een vrijwel uitgestorven fenomeen. Buiten de Russische poolgebieden, waar praktisch niemand woont, is de Vjosa de allerlaatste rivier waarbij niet de mens, maar het water bepaalt hoe de oevers lopen.
"Nu nog", zegt Nika. Want ook in de Vjosa verrijzen straks acht grote dammen en nog eens 23 kleinere waterkrachtcentrales. "Dat is eeuwig zonde en erg onnodig. Waterkracht levert weinig energie op, is helemaal niet zo groen als iedereen beweert en de gevolgen voor de natuur en de lokale bewoners zijn desastreus."
'Terwijl in veel westerse landen juist veel dammen worden ontmanteld. De hoeveelheid energie die ze opleveren valt tegen'
Lees verder onder kader.
Europese Unie
Veel bewoners rondom de rivier Vjosa zien het Europees Parlement in Brussel als hun laatste strohalm: als Albanië zich wil aansluiten bij de EU, zal het zich aan alle regels moeten houden. Het zomaar laten onderlopen van dorpen kan niet volgens die regels zijn, aldus de bewoners.
Toen de Europese Commissie vorige maand echter de aanbeveling deed om formeel de onderhandelingen te beginnen met Albanië en Macedonië over toetreding tot de EU, stond in een begeleidend rapport dat, hoewel er economisch nog veel is aan te merken op Albanië, er al wel veel vooruitgang is geboekt op het gebied van energie, infrastructuur en digitalisering. Vooral (buitenlandse) investeringen in de energiesector bleken een positieve aanjager van de economie.
‘De overheid moet de ontwikkeling van duurzame energieopwekking bevorderen’, was daarom de conclusie van de Commissie. Het enige houvast voor bewoners rondom de Vjosa was de opmerking helemaal onderaan dat er ‘vanwege ecologische discussies (over de Vjosa en Valbona-rivieren, etc) ook andere duurzame vormen van energieopwekking dan waterkracht verder moeten worden onderzocht’.
Binnendringers
Bijvoorbeeld voor Sherif Pasha (82), de schapenherder van Kalivac. Pasha woont samen met zijn vrouw Liri in een dal waar het al eeuwen klinkt naar balkende ezels, rustig wiegende schapenbellen en mannen die als de zon ondergaat proosten met een glas zelfgestookte raki. Nooit keek de wereld naar de dorpsbewoners om, tot het Turkse bedrijf Ayen Enerji besloot precies hier een dam te bouwen, op de 1,8 hectare grond van Pasha.
"Ze zeiden dat ze mij 50 cent per vierkante meter wilden betalen, maar daar heb ik niets aan, want een vierkante meter grond in Tirana kost ongeveer 600 euro. Maar wat kan ik doen", zegt hij met zijn handen in de lucht. Of hij het wil of niet: het huis waarin zijn familie al generaties lang de tijd ziet passeren, wordt straks waarschijnlijk de grens tussen droog laagland en 350 miljoen kubieke meter stuwmeer.
"Dat terwijl in veel westerse landen juist veel dammen worden ontmanteld", zegt Nika van EcoAlbania. "De hoeveelheid energie die ze opleveren valt tegen." Uit een wereldwijde studie van de Oxford Universiteit in 2014 bleek inderdaad dat een meerderheid van de grote dammen op de lange termijn meer geld kosten dan dat ze opleveren.
Bovendien zetten milieuwetenschappers serieuzere vraagtekens bij de duurzaamheid van waterkrachtcentrales, die volgens hen helemaal niet zo’n groene energiebron zijn.
De geplande Balkandammen hebben bovendien verregaande gevolgen voor de lokale biodiversiteit, aldus vrijwel alle wetenschappers die de afgelopen jaren richting het gebied trokken om er onderzoek te doen. Dat geldt in het bijzonder voor de exemplaren die zullen verrijzen in zogeheten Natura-2000-gebieden (in totaal 131 dammen) of zelfs in parken die gelden als Unesco Werelderfgoed (23 dammen).
De geplande Balkandammen hebben bovendien verregaande gevolgen voor de lokale biodiversiteit
"Als alle geplande dammen er straks komen, heeft dat gevolgen voor 177 vogelsoorten", zegt Nika. Hetzelfde geldt voor 69 vissoorten, meer dan 150 weekdieren, een onbekend aantal insecten, maar ook zoogdieren, zoals de met uitsterven bedreigde Balkan Lynx waarvan de laatste vijftig exemplaren bijna allemaal in een natuurpark in Macedonië leven dat straks grotendeels onder water staat.
"Alleen in dit kleine stukje rivier leggen al twaalf forelsoorten hun eieren", wijst Nika naar een nietsvermoedend stukje Vjosa dat straks uit gewapend beton bestaat. "Een ander probleem is bovendien de gronderosie. De stenen, planten en keien die normaal gesproken door de rivier worden meegevoerd, kunnen na de bouw van de dam nergens meer heen, waardoor hij dichtslibt. Volgens een groep Oostenrijkse wetenschappers die hier onderzoek doen, is er 25 of 30 jaar na de bouw van de dam waarschijnlijk nauwelijks water meer over."
Vonk van verzet
En dan zijn er nog de gevolgen voor de lokale bewoners, zegt Nika. De Pocemdam nabij het dorpje Kutë heeft al serieuze gevolgen voor ongeveer tienduizend Albanezen. En dat is slechts een van de acht geplande dammen in de Vjosa; en de Vjosa is slechts een van de tientallen rivieren in Albanië; en Albanië slechts een van de zes Balkanlanden waar de goudkoorts heerst.
Toch weigert Murati uit het dorp Kutë zijn noodlot te accepteren. Sinds Nika van EcoAlbania de rol van onheilsprofeet op zich nam en vertelde over de dam, is er iets veranderd in het dorp. De vonk van het verzet heeft de schapenherders en olijfboeren aangestoken. Sindsdien heeft onrecht hier afmetingen: 35meter hoog en 250meter breed.
"We hebben direct de eerste week de snelweg geblokkeerd om te protesteren", zegt Murati. "En afgelopen november hebben we dat nog een keer gedaan en binnenkort doen we het voor de derde keer. Alleen als ze ons afmaken, of met een tank over ons heenrijden, kunnen ze hier die dam bouwen."
Ook is er dag en nacht iemand bij de rivier aanwezig om te kijken of er geen bouwvakkers bezig zijn. Zijn die er toch, dan bellen ze elkaar op en rijden de beschikbare mannen direct naar beneden om stennis te schoppen. "Vanochtend hebben drie van onze jongens de apparaten van landmeters in het water gegooid. Dat is ons verzet", zegt Murati.
'Kun je het je voorstellen? Het ministerie van Milieu gaat in beroep tegen een uitspraak die de laatste wilde rivier van Europa probeert te redden. Begrijp jij het?'
Verder is er de juridische strijd: samen met twee internationale ngo’s, Riverwatch en EuroNatur, spande EcoAlbania namens de bewoners een rechtszaak aan tegen de Albanese regering; de eerste Albanese milieurechtszaak ooit. In een eerste uitspraak kregen zij gelijk. De rechter constateerde dat de verplichte milieustudies die volledig waren goedgekeurd door het ministerie van Milieu een farce bleken. Er was geen onderzoek ter plaatse uitgevoerd naar bijvoorbeeld de waterkwaliteit en 60 procent van de tekst bleek gekopieerd van onderzoeken uit heel andere regio’s.
Ook bleek er gefraudeerd met de benodigde goedkeuring van de lokale bevolking. In plaats van handtekeningen te verzamelen in dorpen zoals Kutë dorpen waar de overheid nooit officieel kwam vertellen over de dam bleken de handtekeningen afkomstig van tientallen ambtenaren uit een dorp 80 kilometer verderop.
"Daarom oordeelde de rechter dat de dam er pas mag komen als alles wel goed wordt uitgevoerd", zegt Nika. "Maar weet je wat er toen gebeurde? Het ministerie van Milieu ging in beroep tegen die uitspraak. Kun je het je voorstellen? Het ministerie van Milieu! In beroep tegen een uitspraak die de laatste wilde rivier van Europa probeert te redden. Begrijp jij het?"
Olsi Nika draait zich om en wijst naar de Vjosa. "Hoeveel geld zou je wel niet kunnen verdienen door hier een officieel natuurpark van te maken? De laatste wilde rivier van Europa, openbaar voor wandelaars, vissers, vogelaars die allemaal komen eten bij lokale restaurants en slapen in de lokale hotels en boten huren bij lokale kajakverhuurder. Maar nee, niets van dat alles. Wij hebben iets prachtigs en unieks en we maken het kapot. Wat je hier ziet, wat wij doen, dat is een race tegen de klok. En we zijn die race aan het verliezen."