Hoe Hamas Gaza nog steeds in de greep houdt
Vele tienduizenden inwoners van Gaza gingen naar de grens voor het protest tegen Israël. Toen Hamas na zestig doden het sein gaf ‘genoeg voor nu’, viel het stil. Hoe houdt Hamas Gaza in de greep? En wat voor beweging is het tegenwoordig, die we in het westen als ‘terreurorganisatie’ kennen?
Begin dit jaar leek het wel revolutie bij de grensovergang van Israël naar de Gazastrook. Waar waren de mannen Hamas gebleven, in hun imposante uniformen, omhangen met wapens en - volgens de strenge variant van islam die zij propageren - altijd met baard? Waar was de controle van je bagage, om te zien of je alcohol meebrengt? En waar de indringende vragen van de beambten van de inlichtingendienst, over wat je in Gaza komt doen? De poortwachters van de Gazastrook waren verdwenen.
Ineens zaten er keurige ambtenaren van de Palestijnse Autoriteit. Gestoken in nieuwe uniformen en nieuw schoeisel voor hun kersverse taak: de toegang tot Gaza controleren. Een wonderlijk tafereel. De Palestijnse Autoriteit (ofwel Fatah) heeft in de Gazastrook immers niks te zeggen sinds het bij de bloedige broedertwist van zo’n tien jaar geleden werd verdreven en Hamas er alleenheerser werd.
Waarom ze daar nu toch zitten? Hamas heeft de laatste jaren grote verliezen geleden. De laatste oorlog met Israël in 2014 was een regelrechte ramp voor de Gazastrook. Daarnaast heeft het Egypte van generaal Sisi Hamas de duimschroeven aangedraaid. De afgelopen jaren zijn bijna alle, meer dan duizend tunnels tussen Gaza en Egypte verwoest. Daarmee kwam een einde aan een voor Hamas zeer lucratieve periode. Via de tunnels waren illegaal alle denkbare spullen binnengekomen, van voeding en kleding tot koelkasten en brommers. Hamas controleerde de tunnelsector, inde belastingen en kon de bevolking ondanks de blokkade goedkope spullen leveren. Bovendien was er via de tunnels een constante toevoer van wapens. De meeste tunnels zijn verdwenen, Hamas zit financieel aan de grond.
De tekst gaat verder onder de afbeelding.
'Verzoening'
De tegenslag dreef hen tot diverse verzoeningspogingen met de Palestijnse Autoriteit van president Abbas op de Westelijke Jordaanoever, die keer op keer mislukten. Ook de laatste, meest serieuze poging van eind 2017 is op een fiasco uitgelopen. Want als er één woord is dat Hamas het meest typeert, dan is het ‘controle’. Hamas was best bereid om Fatah te laten helpen de humanitaire crisis in Gaza te bestrijden, graag zelfs. Maar dat het in ruil daarvoor afstand moest doen van z’n wapenarsenaal, zijn gewapende tak en het imposante veiligheidsapparaat dat het in tien jaar heeft opgebouwd – geen denken aan. Een van de weinige restanten van die hopeloos mislukte ‘verzoening’ is de wisseling van de wacht bij de grenspost met Israël. Geen Hamas meer daar.
De kiezers van Hamas stemden niet voor ‘terreur’, ze stemden voor ‘verzet’
Maar schijn bedriegt. Mijn tolk in Gaza vertelde dat Hamas sindsdien alle hotels in Gazastad bezoekt om te horen welke buitenlanders er zijn. En dat was kennelijk nog niet afdoende. Want bij mijn laatste bezoek aan Gaza bleek dat ze gewoon een nieuwe grenspost hebben opgericht. Net buiten het grote toegangshek tot Gaza, als je denkt dat binnen bent, staat een oude militaire uitkijktoren, beschilderd met bruin-groene camouflageverf. Daaromheen is sinds kort een vers kampje ingericht, met containers, afgeschermd met plastic zeil. Minder mooi dan het kantoor dat ze moesten afstaan aan de Palestijnse Autoriteit. Maar niet minder efficiënt. Nu schrijven daar dezelfde mannen met baarden op wat je komt doen in Gaza. “Tja, wat doe je eraan?”, zegt een grenspostbewaker van de Palestijnse Autoriteit machteloos, “ze staan daar gewoon ineens”. Hamas deed waar het goed in is: controle houden.
Toen Hamas in 2006 de Palestijnse verkiezingen won – daarna zijn er geen nieuwe meer geweest, want daar heeft het geen belang bij – was het een ‘verzetsbeweging’, zo noemen de Palestijnen het. In Israël en het westen was de benaming ‘terreurbeweging’. Dat onderscheid is belangrijk om te begrijpen waarom Hamas onder de bevolking zo’n grote aanhang verwierf.
Gezamenlijke vijand
De Palestijnse samenleving heeft een typische clanstructuur: je loyaliteit ligt bij je clan (uitgebreide familie), niet bij de natie of het algemeen belang zoals we dat in de Westerse democratie kennen. Het belangrijkste wat hen samenbindt: de gezamenlijke vijand Israël. Tegen de bezetting ‘in verzet’ komen is een kernwaarde en geeft cohesie aan een verzameling clans. De kiezers van Hamas stemden niet voor ‘terreur’, ze stemden voor ‘verzet’.
De tekst gaat verder onder de afbeelding.
Hamas wist daarnaast zeer succesvol families aan zich te binden door een omvattend en sociaal welzijnsprogramma, gebaseerd op de religieuze waarden. Het woord ‘Hamas’ betekent letterlijk: beweging voor islamitisch verzet. De opponent Fatah is seculier. Met name Gaza (meer dan de Westoever) is een heel traditionele samenleving waar de islam ieders leven bepaalt. In de zeven jaar dat ik daar nu kom, kwam ik zelden iemand tegen die niet in God gelooft. De sociale controle op het bijbehorende ‘fatsoenlijke’ gedrag is immens. Daarvoor is niet eens de zedenpolitie van Hamas nodig. Buren zijn zeer bereid een andere vrouw te wijzen op een net iets te korte blouse, of een moeder te vertellen dat het tijd is dat haar dochter iets meer bedekkende kleding gaat dragen. Wie zonder hoofddoek wil lopen moet een ijzersterk karakter hebben.
Hamas heeft een omvangrijk welzijnsprogramma. Denk aan kinderopvang, voedselbonnen, huurtoelagen, vrouwenactiviteiten en sportverenigingen
In die samenleving gedijt Hamas bijna als vanzelf. “Hamas staat niet los van de samenleving, ze komen niet van de maan. Hamas is deel van de mensen”, zegt de politicoloog Mukhaimer Abu Saada in Gaza. Nog steeds heeft Hamas een omvangrijk welzijnsprogramma (denk aan kinderopvang, voedselbonnen, huurtoelagen, vrouwenactiviteiten, sportverenigingen) waar veel mensen in de overbevolkte landstrook met een continue diepe economische crisis baat bij hebben.
Werkgever
Hamas bindt ook mensen aan zich doordat het een van de grootste werkgevers van de Gazastrook is geworden. Tussen de 40.000 tot 50.000 mensen werken voor de overheid, op een bevolking van nog geen twee miljoen. Naar schatting 15.000 van hen zijn werkzaam bij de politie en veiligheidsdiensten. Benedetta Berti, wetenschappelijk onderzoekster, constateert in een recent artikel dat Hamas na de machtsovername als belangrijkste strategische doel had “controle te krijgen over alle institutionele aspecten van het leven in Gaza”. Daaronder ook de gehele bureaucratie: alle ministeries, van landbouw tot financiën, worden door loyalisten van Hamas bevolkt. Hetzelfde geldt, zegt ze, geldt voor de lokale overheden.
Wilde raketbeschietingen op Israël die een oorlog uitlokken zijn niet het in belang van Hamas
En zo is Hamas een tweekoppige beweging geworden. Het bestuurt een ‘land’, met alle verantwoordelijkheid die dat met zich meebrengt, maar geeft zijn handelsmerk niet op: het verzet. De gewapende tak (de Qassam Brigades, die werd ingericht als een echt leger, met bataljons en eenheden) heeft nog steeds te taak tegen Israël te strijden. Berti: “Hamas transformeerde tot een hybride gewapende-politieke organisatie. En dat proces ging samen met toenemende spanning tussen de twee.” Als verzetsbeweging wil het voortdurend de militaire confrontatie met Israël zoeken, dat is zijn bestaansrecht. Als regering kan het niet als een blinde het veld inrennen. Het moet het risico’s afwegen, om te kunnen blijven bestaan.
Dat levert ook continu spanning op met de ongeveer vijftig gewapende milities die er in Gaza zijn, volgens de Arabisch-Israëlische journalist Khaled Abu Toameh. Net als met de eigen Qassam-beweging is dat voor Hamas voortdurend balanceren op een dun touw. Het moet de milities enige ruimte geven, zodat die hem niet van de troon stoten als ‘slap geworden bureaucraten’ die van het ‘rechte islamitische verzetspad’ zijn afgedwaald. Het moet hen anderzijds onder controle houden. Wilde raketbeschietingen op Israël die een oorlog uitlokken zijn niet het in belang van Hamas.
De tekst gaat verder onder de afbeelding.
Overleven
Hamas voornaamste doel is: overleven. De Gazaanse politicoloog Abu Saada: “Ze zijn niet zoals IS. Ze willen niet tot het uiterste gaan en uitgeschakeld worden. Ze maken continu afwegingen om te overleven.” Dat is ook een reden dat ze het protest van afgelopen maandag stillegden nadat zestig Palestijnen door Israëlische scherpschutters waren gedood. “Het had kunnen uitmonden in een militaire confrontatie met Israël. Van de oorlog in 2014 weten ze hoeveel destructie dat teweeg brengt.”
Elke Palestijn weet: met verraders loopt het slecht af
Een voormalig directeur van de Israëlische veiligheidsdienst Shin Bet zei deze week op de radio ook dat Hamas niet uit is op een oorlog met Israël. Yoram Cohen: “Het voelt dat Israël al hun militaire opties heeft geblokkeerd en weet dat het ons niet kan verslaan.” Wat Hamas momenteel vooral wil is een einde aan de blokkade. “Hamas is gefrustreerd door de wanhopige economische situatie. Het weet dat zijn stabiliteit gevaar loopt als het de mensen geen banen en een soort van normaal leven krijgen.”
Bij de grensovergang, terug naar Israël, zie je een ander aspect van die overlevingsstrategie. Een metersgrote muurschildering waarschuwt Palestijnen die een visum hebben om Israël te bezoeken (vooral patiënten die daar naar het de betere ziekenhuizen mogen) trouw te blijven aan het verzet. Een Palestijnse man zit in de verhoorkamer op Erez waar een allervriendelijkste Israëlische inlichtingenman hem in de val probeert te lokken. “Wat zou je ervan denken met ons samen te werken”, vraagt hij. “Nooit van mijn leven”, zegt de Palestijn. Wat er niet bijgeschreven staat, weet elke Palestijn: met een verrader loopt het slecht af. Ook zo houdt Hamas controle.