Oriëntaalse schilder Jean Portaels, de eerste "Syriëreiziger" van Vilvoorde, krijgt tentoonstelling
Jean-François Portaels is de belangrijkste vertegenwoordiger in ons land van het oriëntalisme. In het Tuchthuis in Vilvoorde is vanaf dit weekend zijn exotische werk te bewonderen, 200 jaar na zijn geboorte.
Het oriëntalisme is een interessante kunststroming uit de 19e eeuw. Na de verovering van Egypte door Napoleon en de plannen voor het Suezkanaal groeide de belangstelling voor het Midden-Oosten. De Vilvoordse kunstenaar Jean Portaels introduceerde die vernieuwende strekking bij ons. Tot begin juli is zijn werk te zien in Vilvoorde. Er is trouwens een heus Portaelsfestival in zijn geboortestad.
Telg uit de katholieke burgerij
Waar men gaat langs Vilvoordse wegen komt men Portaels tegen. Zijn standbeeld staat in de Portaelsschool voor Beeldende Kunsten; het ziekenhuis heet AZ Jan Portaels. In de 19e eeuw was zijn familie incontournable; ze beheerste het economische, juridische, politieke en culturele leven in de stad. Naast de Onze-Lieve-Vrouw van Goede Hoopkerk lag brouwerij “De Sterre” van vader Portaels. Joseph, de jongere broer van Jean, was zeven jaar lang burgemeester.
Kunstenaar Jean Portaels, precies 200 jaar geleden geboren, beleeft al een tijdje een comeback. De “eerste Syriëreiziger van Vlaanderen” kreeg in 2015 een expositie in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel. Zijn piekfijn gerestaureerde monumentale Visitatietriptiek hangt net weer in de hoofdkerk van Vilvoorde. En in het Tuchthuis, een vroegere gevangenis uit de Oostenrijkse tijd, is er nu een tentoonstelling.
Heimwee in alle richtingen
Portaels (1818-1895) leerde het oriëntalisme kennen tijdens zijn eerste reis naar Parijs. Hij brak met het neoclassicisme waarin hij was opgeleid en omarmde enthousiast de nieuwe stroming. In 1842 won hij de Romeprijs, een Belgische bekroning die de winnaar met een forse beurs vier jaar naar Rome en andere exotische gebieden stuurde om het vak te leren.
Stiekem - zijn familie wist van niets - trok Portaels de Middellandse zee over. Hij leidde een nomadenbestaan dat hem ook tot in Libanon en Syrië bracht, de kern van de Oriënt. Hij schreef niet minder dan 3500 brieven. Daaruit blijkt een merkwaardig dubbel heimwee: hij miste zijn geboortestreek en familie, maar viel tegelijk ten prooi aan een hevige cafard voor de verre gebieden die hij al had bezocht, en waar hij zo snel mogelijk weer heen wilde.
Het moeilijkste voor wie van Vilvoorde naar Hong Kong wil reizen is niet de tocht naar Hong Kong maar het afscheid van Vilvoorde.
Onderweg maakte Portaels duizenden schetsen en karikaturale tekeningen, de basis voor schilderijen die hij later in zijn atelier in Rome, Brussel of Vilvoorde konterfeitte. Zijn schetsen waren vaak in rasters verdeeld om later de verhoudingen correct weer te geven.
Ik verzeker je dat ik even ontspannen naar Galilea en Palestina reis, als zou ik mij van Brussel naar Antwerpen verplaatsen.
Portaels voelde zich in zijn sas in de streken die hij bezocht, van Marokko over Algerije, Egypte, Istanboel tot het Heilig Land. Hij legde gemakkelijk contact met de bevolking en kwam onder de indruk van landschappen en natuurfenomenen, onder meer van de indrukwekkende samoen, de onheilspellende zandstorm.
De romantische oriëntalistiek
Dat alles leidde tot mooie portretten en idyllische stadzichten. Maar ook de sociale omstandigheden spelen een rol in zijn werk: hij had oog voor de slavenhandel, de armoede en de vluchtelingenproblematiek. Jawel, vluchtelingen. En dat spreekt ook vandaag nog aan. Zegt curator Davy Depelchin: "Precies de actualiteitswaarde en de hoge kwaliteit van Portaels' schilderijen willen we onder de aandacht brengen."
Portaels bleef reizen en schilderen, ook naar Griekenland en Hongarije. De financiering kwam ook van opdrachten van lokale kapitaalkrachtige kunstliefhebbers. Hij vernieuwde de beeldvorming van Bijbelse en antieke onderwerpen en ontwierp een eigentijdse taal voor Arabische, joodse en islamitische thema’s. Zijn Hongaarse vrouwenportretten hebben wel een groot Natasha-gehalte. De onlangs overleden zanger Johan Stolz heeft ze misschien gezien.
De tentoonstelling begint met het Vilvoorde van 200 jaar geleden. Enkele tientallen pittoreske schetsen van Portaels hangen naast originele documenten, brieven en andere leuke prullaria. Ook in zijn neoclassicistische periode getuigt Portaels van groot vakmanschap, oog voor mooie portretten en treffende details.
Maar zijn betekenis ligt vooral in zijn rol als overgangsfiguur van de academische historieschilderkunst naar nieuwe stromingen: de romantiek en het impressionisme. Hoewel hij bij leven Europees vermaard was, raakte zijn faam ondergesneeuwd toen stijlen die hij mee op gang had gebracht helemaal doorbraken. Na zijn artistieke carrière werd hij nog directeur van de Academie voor Schone Kunsten in Brussel.
Wereldburger en Vilvoordenaar
Portaels was bijzonder productief. Het valt niet meer te achterhalen waar zijn werken allemaal terechtkwamen in het buitenland. Zijn ter plekke geschilderd portret van Mohammed Ali, de destijdse wali of onderkoning van Egypte, hangt in een museum in Caïro. Jean Portaels was trouwens aanwezig bij de opening van het Suezkanaal. Ook zijn aangrijpende afbeeldingen van zandstormen, van het harde nomadenbestaan en van lokale gebruiken wekken interesse in de Arabische wereld.
Lange tijd werd de kunst van de 19de eeuw miskend, ten onrechte. In een multicultureel Vilvoorde, Brussel en Vlaanderen heeft Jan Portaels nog altijd een universele humane boodschap.
Met een uitgebreid programma zet het superdiverse Vilvoorde de avontuurlijke kunstenaarJean Portaels weer op de kaart. Op zaterdag 16 juni is er zelfs een kamelenstoet door de stad. Alle informatie over de tentoonstelling en de vele nevenactiviteiten vindt u hier.
