Direct naar artikelinhoud
Wat is muziek?

Filosoof Tomas Serrien: "Muziek helpt om verwonderd te blijven"

Tomas Serrien is zelf ook drummer. ‘Ik werk intuïtief. Iedereen kan muziek maken.’Beeld Tom Lagast

Met Klank schreef filosoof Tomas Serrien een boek over muziek dat je even hard meesleept als je favoriete songs. Hij vermoeit de lezer niet met academische analyses of musicologische eigenaardigheden, maar concentreert zich op de essentie van muziek: de muzikale ervaring. "Je kunt de betekenis van muziek niet meten met een MRI-scan."

Bestaat er muziek zonder luisteraars?

Muziek is geen voorwerp. Je kunt het niet vastpakken of aanraken, zoals een tafel, een stoel of een rotsblok. Het is evenmin, een subject zoals een mens of een dier. Het hangt zowat overal tussen – ook letterlijk, zomaar in de lucht. Toch lijk je ermee te kunnen communiceren als een gesprekspartner. Daarom noemt drummer-filosoof Tomas Serrien (26) muziek een "quasi-subject". “In de eerste plaats is muziek een betekenis. Een betekenis die mensen op de een of andere manier ervaren bij klanken, bij geluiden met bepaalde frequenties.”

Muziekwetenschappers zagen die muzikale ervaring vaak over het hoofd wanneer ze muziek bestudeerden. “Ze beschouwden muziek veel te hard als een object dat je op een podium kunt plaatsen en kunt analyseren zonder dat daar een mens aan te pas komt.”

Maar als er niemand luistert, is er geen betekenis en dus geen muziek? Serrien knikt. “Als je Bach speelt in het Amazonewoud en niemand hoort dat, dan zijn er wel geluiden en klanken aanwezig, maar op dat moment is er geen muziek. Dat is het verschil met geluid. Geluid bestaat op zich, zonder ons, zonder levende wezens. Muziek komt pas tot uiting in de ervaring.”

Zitten emoties in de muziek zelf, of voegt de luisteraar die toe?

Terwijl we naar muziek luisteren, zo opperde de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty, projecteren we onbewust gevoelens op de muziek. “Daardoor voelt het alsof muziek iets veroorzaakt, terwijl dat net heel veel te maken heeft met hoe wij als persoon gevormd zijn en hoe ons lichaam werkt”, vertelt Serrien. “Dat verklaart waarom we allemaal anders reageren op muziek. Zo kunnen twee mensen hetzelfde muziekstuk als heel vrolijk of heel droevig ervaren.”

Zitten gevoelens dan niet ín de muziek? “Vandaag vinden we het vanzelfsprekend dat een heel traag mineurakkoord ons in zwaarmoedigheid doet belanden, maar dat blijkt toch cultureler dan we denken. Voor mij gaat muziek over mensen raken op het juiste moment, en dat emotionele kun je niet meten. In ons exact-wetenschappelijke wereldbeeld hebben wij het idee dat alles meetbaar moet zijn. Ik vind dat zever. Het onmeetbare is vaak veel interessanter.”

Een compositie kun je niet doorgronden door haar abstract te analyseren. “Dat zegt niets over wat we voelen als we ernaar luisteren. Misschien gaan we nooit begrijpen wat muziek met ons doet, maar dat is ook niet nodig. Los van onze ervaring heeft muziek geen of weinig betekenis. Je kunt de betekenis van muziek niet meten met een MRI-scan. Elke context waarbinnen je naar muziek luistert, heeft zo veel variabelen dat je zeer moeilijk je vinger kunt leggen op waarom een bepaalde emotie op een bepaald moment tot uiting komt.”

'In ons exact-wetenschappelijke wereldbeeld hebben wij het idee dat alles meetbaar moet zijn. Ik vind dat zever. Het onmeetbare is vaak veel interessanter'

Hoe komt het dat muziek ons kracht geeft?

Muziek is een communicatiemiddel. Gaat het dan om communicatie tussen de muzikant en de luisteraar, ook als dat gebeurt via een cd of mp3? “Eigenlijk gaat het om communicatie met jezelf. Muziek helpt ons om de kwetsbare kant van onszelf te tonen. Ze geeft ons de vrijheid om te denken en te voelen wat we willen. Er is geen norm.”

Zelf luistert Serrien dikwijls naar melancholische muziek. “Ik vind die troostrijk en zo kan ik bepaalde emoties een plaats geven die je in de dagelijkse context minder snel kwijt kunt. Onze westerse cultuur wordt heel hard gekenmerkt door een soort zoektocht naar geluk. Geluk is bijna een verplichting, waardoor mensen minder snel praten over verdriet of woede. Dan biedt muziek een alternatief om dat wel te doen.”

Hij beschouwt muziek als een levenskunst. "Dan bedoel ik echt dat ik mijn leven meer als een muziekstuk probeer te beleven, met hoogtes en laagtes. Die bewegingen, onze emoties, zijn op zich niet goed of slecht. Pas als we onze kwetsbaarheid ontkennen, komt er iets veel ergers. Ik heb er persoonlijk heel veel aan om iedere dag in de zetel een half uur naar muziek te luisteren. Soms is het dan confronterend dat de muziek je heel hard raakt. Dat zegt iets over jou en waar je mee worstelt. Muziek helpt ook om verwonderd te blijven.”

'Muziek helpt ons om de kwetsbare kant van onszelf te tonen. Ze geeft ons de vrijheid om te denken en te voelen wat we willen'

Zijn muzikanten en niet-muzikanten andere mensen?

Tomas Serrien schreef niet alleen een scriptie en een boek over muziek, hij bespeelt ook zelf een instrument: de drums. “Maar ik vind niet dat je een duidelijk onderscheid kunt maken tussen muzikanten en niet-muzikanten. Ik ben niet klassiek geschoold en gebruik nooit partituren. Ik werk altijd heel intuïtief. Ik voel me een beetje een punker, wegens het idee dat iedereen muziek kan maken. Neem nu Joy Division. Als je dat puur technisch bekijkt, zijn dat geen goede muzikanten, maar die muziek draait om de rauwe emotie. Je moet technisch niet eens zo vaardig zijn om iets te maken dat emotioneel kan raken. Als het te technisch wordt, heb ik zelf de neiging om sneller af te haken.”

'Je moet technisch niet eens zo vaardig zijn om iets te maken dat emotioneel kan raken'

Als muzikant houdt hij erg van optreden. “Wanneer je live speelt, ontstaat er communicatie tussen jezelf, je instrument en je publiek.” Hij verwijst naar de uitspraak van avant-gardecomponist John Cage, die opmerkte dat het belang van de componist zwaar wordt overschat. “Op zich kun je ook de omgeving als componist beschouwen. In een concertzaal creëer je een ander soort muziek wanneer het publiek enthousiast mee roept. De beste concerten zijn die waarbij de muzikanten het publiek zo opjutten dat het publiek deel wordt van het muzikale proces.”

Klank, 212 pagina’s, 19,99 euro, Uitgeverij Houtekiet. tomasserrien.com