Zien acht op de tien jongeren echt geen verschil tussen nep- en echt nieuws?

Van wie komt de claim?

"Niets doen is geen optie", stelde de Europese Commissie onlangs in een voorstel om Europese burgers te beschermen tegen 'desinformatie'. Russische trollen en ander duister gespuis brengen met nepnieuws onze democratie in gevaar. Acht op de tien middelbare scholieren zou niet in staat zijn deze leugens te onderscheiden van echt nieuws. Met onder meer gedragscodes voor sociale media, officiële fact checkers en cursussen mediawijsheid op school wil Brussel het tij keren.

Klopt het?

Het Europese rapport waarin de claim vetgedrukt staat, verwijst met een voetnoot naar een artikel op de website van Education Week, een Amerikaans tijdschrift over onderwijs. De auteurs, twee onderwijswetenschappers van Stanford University, schrijven over hun onderzoek naar de mediawijsheid van in totaal 7.804 scholieren en studenten. Het vermogen van deze jongeren om informatie op het internet te beoordelen, noemen de auteurs "in een woord: zwak".

Ze onderzochten dit met vijftien experimenten. Bij een van de experimenten toonden ze 203 tieners een screenshot van een website. De tieners moesten zeggen welke onderdelen van de site verwezen naar journalistieke artikelen en welke naar gesponsorde teksten (reclame). 

Acht op de tien proefpersonen zag het verschil niet. Een tweede groep van 170 tieners kreeg een gemanipuleerde foto te zien, geplukt van social media, met 'gemuteerde bloemen nabij de kerncentrale van Fukushima'. 

De jongeren moesten uitleggen of de post krachtig bewijs bevat over de omstandigheden nabij de kerncentrale. Bijna veertig procent antwoordde positief. Slechts twintig procent van jongeren stelde vraagtekens bij de bron van de post en de foto.

De percentages die de Europese Commissie noemt in het rapport, lijken gebaseerd op de resultaten van deze twee experimenten. Wat zeggen die over het wel of niet kunnen onderscheiden van nepnieuws door Europese jongeren? Weinig, denkt communicatiewetenschapper Alexander Pleijter van de Universiteit Leiden. "Het doel van dat onderzoek was helemaal niet te kijken of jongeren in staat zijn om fake news te herkennen."

Volgens de Europese Commissie zelf betreft fake news namelijk incorrecte, of misleidende informatie gericht op financieel gewin, of met als doel openbare schade aan te richten. De Stanfordse experimenten bevatten geen berichten van die aard. Aan de andere kant toont het onderzoek wél aan dat de jongeren slecht zijn in het beoordelen van informatie in het algemeen. Pleijter: "De strekking klopt wel, maar ik vind het heel fout om zo’n getal erbij te noemen, dat uit een onderzoeksrapport is gehaald dat niet gaat over nepnieuws."

Grootschalige Europese onderzoeken over de beoordeling van nepnieuws ontbreken. Wel laten lokale studies zien dat mensen moeite hebben om bronnen op waarde te schatten, zegt communicatiewetenschapper Judith Möller van de Universiteit van Amsterdam. "Uit onderzoek naar het onderscheid dat mensen maken tussen advertorials en krantenartikelen komt vrij consistent naar voren dat mensen van alle leeftijden dat niet erg goed kunnen. Uit onderzoek van Benjamin Johnson van de Vrije Universiteit Amsterdam blijkt bijvoorbeeld dat ongeveer een kwart van de deelnemers in zijn experimenten sponsored content herkent."

Ook blijkt uit recent onderzoek van de Gentse Arteveldehogeschool onder Vlaamse jongeren dat studenten het moeilijk hebben om fake nieuws van echte nieuwsfeiten te onderscheiden.

Lees ook

Fake news of niet, het zal veel jongeren worst wezen

Eindoordeel

Hoeveel Europese jongeren nepnieuws van echt nieuws kunnen onderscheiden, is niet onderzocht. Wel is duidelijk dat veel mensen moeite hebben met het beoordelen van bronnen.