Paus Franciscus: ketter in het Vaticaan

Franciscus wordt door progressieve mensen in de kerk op handen gedragen voor zijn actualisering en modernisering van de kerkdoctrine. Maar traditionalisten zijn allerminst opgezet met zijn openheid tegenover moslims, zijn bekommernis om het milieu en zijn mildere toon inzake echtscheiding, samenwonen en homoseksualiteit. De tegenstand wordt zelfs zo groot dat sommige adviseurs hem waarschuwen omzichtig te handelen om een schisma binnen te kerk te vermijden.

Thomas Weinandy, een voormalig staflid van de Doctrinele Raad bij de Amerikaanse bisschoppenconferentie, verwijt Franciscus dat hij aanzet tot “theologische anarchie”. Een andere groep bisschoppen vindt dat Franciscus “een plaag van echtscheidingen” verspreidt. In de herfst van vorig jaar ondertekenden 200 kerkgeleerden en priesters een brief die Franciscus beschuldigt van ketterij.

“Ik ben daar niet licht overgegaan”, zegt John Rice, een parochiepriester uit Shaftesbury in het Verenigd Koninkrijk. Hij stelt dat de progressieve koers van de paus “veel verdeeldheid en ongenoegen, verdriet en verwarring” teweegbrengt in de kerk. “Het is niet barmhartig mensen te laten zondigen”, zegt hij. “Als je een kind ziet dat zijn hand in het vuur wil steken, dan probeer je het tegen te houden.”

Conservatieve wrevel

Toen hij paus werd, brak Franciscus met de traditie door zijn intrek te nemen in een bescheiden gastenvertrek voor priesters in plaats van in het majestatisch Apostolisch Paleis. Het gebaar van nederigheid was impliciete kritiek op de excessen uit het verleden.

Hij maakte ook een einde aan het systeem waarbij bisschoppen in bepaalde functies automatisch een kardinaalshoed kregen. Conservatieven storen zich ook aan bepaalde progressieve besluiten. Zo droeg Franciscus parochies op onderdak te bieden aan twee vluchtelingenfamilies. Vorige week vertelde hij een homoseksuele katholiek dat God hem zo gemaakt had en dat zijn seksuele geaardheid “er niet toe doet” – zijn meest expliciete aanvaarding van homoseksualiteit tot dusver.

De wrevel van de traditionalisten is vooral gericht op Amoris Laetitia, een ‘apostolische exhortatie’ – een soort pauselijke richtlijn – waarin Franciscus oproept tot een ‘barmhartige’ benadering van uit de echt gescheiden mensen en de deur opende voor katholieken die met een nieuwe partner samenwonen om met de toestemming van hun priester ter communie te gaan.

Door de doctrine ambiguer te maken, ondermijnt Franciscus de autoriteit van de kerk en beperkt hij de rol van priesters tot die van begeleider en raadgever van hun parochianen – een netelige kwestie die teruggaat tot de hervormingen van Vaticanum II in de jaren 60, zegt een diplomaat. “De strijd gaat tussen (loyaliteit aan de teruggetreden) paus Benedictus, gewaden, liturgie en regels aan de ene kant, en paus Franciscus aan de andere, die wil dat priesters hun eigen oordeel en menselijkheid inzetten om individuele situaties te interpreteren.”

Steen des aanstoots

Voor niet-katholieken mag dat detailkritiek lijken. Bovendien zijn de suggesties van Franciscus al sterk ingeburgerd. Maar voor conservatieven zijn ze een steen des aanstoots, die stille afkeuring heeft aangewakkerd tot open muiterij. De conservatieve zuil in het Vaticaan gaat alsmaar meer over tot actie.

De rebellie beperkt zich niet tot de aartsconservatieven, maar slaat ook over op meer gematigde katholieken die vasthouden aan de kerkleer omtrent abortus en het huwelijk en die afkerig staan tegenover de flexibele aanpak van Franciscus. Op een conferentie over “de limieten van het pauselijke gezag” vorige week in Rome herinnerde kardinaal Raymond Burke, een van de sleutelfiguren in het protest tegen Franciscus, het publiek eraan dat de macht van de paus niet “magisch” is. Als een paus “afwijkt van het geloof, dan is het een plicht hem niet te gehoorzamen”, zei hij.

Afwijken van de kerkdoctrine is erg genoeg. Maar Franciscus ligt ook onder vuur bij de Romeinse curie, het bestuursapparaat van de paus. Paus Johannes Paulus II was de laatste tien jaar van zijn leven ziek. Zijn opvolger Benedictus hield zich amper bezig met wereldse zaken. De curie was het daardoor gewend geraakt haar zin te doen, zegt David Willey, auteur van The Promise of Francis.

De curie die Franciscus erfde, grossierde in financiële malversaties, gelobby en lekken. Kardinaal Bertone, de nummer twee toen Franciscus in 2013 overnam, noemde het “een nest van adders en kraaien” toen hij ontslagen werd. “Er zijn facties, kliekjes”, zegt Willey.

Franciscus wil de curie dienstbaarder maken en haalt regelmatig uit naar het carrièrisme en de ambitie van haar leden. “Hij is heel hard voor de curie, eigenlijk te hard”, zegt een voormalige raadgever van het Vaticaan. “De meesten zijn hooggeschoold en proberen er het beste van te maken, en ze zijn erg teleurgesteld.”

“Het Vaticaan heeft zoals elke grote bureaucratie zijn eigen wetmatigheden”, zegt Lord Patten of Barnes, een voormalige voorzitter van de BBC die een commissie leidde die de paus had opgericht om hervormingen voor te stellen voor de communicatiedepartementen van de curie.

Hij werd vooraf gewaarschuwd dat het gevoelige materie zou worden. “Ze zeiden: ‘Het is zoals een ui pellen, je gaat laag per laag.’ Maar het is mijn mening dat als je een ui op die manier pelt, je gaat wenen.” Ook al was hij aanvankelijk gefrustreerd over de trage vooruitgang, toch stelt Patten nu dat je het Vaticaan “niet kunt leiden zoals de CEO van McKinsey”.

Geen buitenstaanders

Voor anderen is Franciscus niet streng genoeg in zijn hervorming van de curie. Marie Collins, die het Vaticaan adviseerde over de aanpak van de seksschandalen in de kerk, nam vorig jaar ontslag. Als reden haalde ze het gebrek aan slagkracht van Franciscus en de hevige tegenstand tegen hervormingen aan. “We kregen te horen: ‘Dit zijn onze zaken, we doen dit al jaren’”, zegt ze.

De curie kon er volgens Collins niet mee leven dat haar commissie onafhankelijk werkte en rechtstreeks verslag uitbracht aan Franciscus. “Ze wilden geen buitenstaanders, met leken en vrouwen die over hen oordeelden. Er heerst een cultuur van klerikalisme. Leken worden niet gerespecteerd.”

Ondertussen zijn veel progressieven in de kerk gefrustreerd omdat de veranderingen niet ver of snel genoeg gaan. Franciscus beloofde vrouwen in machtsposities te plaatsen, maar tot dusver zijn zijn benoemingen – zoals een vrouw aan het hoofd van de Vaticaanse Musea – karig geweest. Progressieven konden het ook niet echt appreciëren dat de voormalige Ierse president Mary McAleese vorige maand niet mocht spreken op een conferentie over vrouwen. Het straalde volgens hen slecht af op Franciscus.

Toen de conferentie uiteindelijk buiten het Vaticaan plaatsvond, reageerde McAleese scherp. Ze noemde het Vaticaan “een mannenbastion vol paternalistische platitudes waaraan paus Franciscus zijn eigen bijdrage levert”. De kerk, zei ze, gaat niet verder dan “het recycleren van ideeën binnen een hermetisch afgesloten, knusse, mannelijke elite”.

Onder zware druk

Franciscus lijkt onder zware druk te staan. Maar velen beschrijven hem als een gewiekste politicus en betwijfelen dat hij zal bezwijken onder de druk. “Ik denk niet dat een politiek groentje kan uitgroeien tot een vooraanstaande jezuïet, een enorm bisdom in Argentinië kan leiden en vervolgens paus kan worden”, zegt Patten.

Franciscus is een “meester-strateeg” die zijn agenda “heimelijk en sluw” verwezenlijkt, zegt een waarnemer. Hij kiest ervoor om met mensen te schuiven, in plaats van ze te ontslaan of openlijk te confronteren. Toch heeft hij bij momenten getoond dat hij niet terugschrikt voor openlijk conflict. Hij slaagde er een paar keer in verzet tegen zijn gezag, aangewakkerd door Burke, in de kiem te smoren. “Hij trekt zich niet terug. Hij kan hard en onverzettelijk zijn”, zegt de waarnemer.

Onlangs, na een ontmoeting met slachtoffers van seksueel misbruik door priesters in Chili, waarvoor hij zich namens de kerk verontschuldigde, ontbood Franciscus de volledige bisschoppenconferentie naar Rome. Hij gaf ze er zo zwaar van langs dat ze collectief ontslag namen. Nauwe medewerkers zeggen dat Franciscus zich geen zorgen maakt over publiek ongenoegen. “Hij probeert mensen die het niet met hem eens zijn juist in de openbaarheid te trekken. Hij denkt dat dat gezond is”, zegt iemand die dicht bij de paus staat. “Maar soms komt het ongenoegen van heel verbitterde plekken.”

Aanvallen

Sommigen, zoals de gerenommeerde Vaticaan-watcher Massimo Franco, beweren dat de ‘kraaien’ die Benedictus stokken in de wielen staken en hem tot aftreden dwongen terug zijn – en achter een reeks recente aanvallen op bondgenoten van Franciscus zitten. Mensen uit de entourage van de paus werden onlangs in verband gebracht met een aantal schandalen. Volgens sommigen is het de bedoeling Franciscus in diskrediet te brengen en de indruk te wekken dat zijn bewind even chaotisch en disfunctioneel als dat van zijn voorganger is.

De meeste aanvallen zijn gericht op de mensen die orde moeten scheppen in de schimmige financiën van het Vaticaan. Een vicedirecteur werd in november ontslagen wegens “administratieve overtredingen”. Een maand later lekte een brief uit waarin de bankdirecteur de malversaties leek toe te geven. (Hij ontkent dat hij de brief stuurde en verwierp de inhoud ervan.)

De doortastende kardinaal George Pell, die de verantwoordelijkheid op zich had genomen de financiën van de kerk op te kuisen, staat in Australië terecht voor seksueel misbruik. Kardinaal Oscar Maradiaga, de coördinator van de machtige groep kardinalen die Franciscus adviseren over de hervormingen, werd ervan beschuldigd maandelijks 35.000 euro op te strijken van een katholieke universiteit in Tegucigalpa in Honduras – een zware slag voor het imago van de paus van een kerk voor de armen.

Niet iedereen – ook Franciscus niet – is ervan overtuigd dat de beschuldigingen ongefundeerd zijn. “Je kunt niet zomaar spreken van een complot”, zegt een hooggeplaatst lid van de curie. “We moeten ons afvragen of de aantijgingen grond hebben, en niet of ze het gevolg zijn van een samenzwering.”

Ondanks de onwankelbare houding van de paus zijn er tekenen dat de persoonlijke aanvallen hun tol eisen. Hij zegt dat hij haters op het internet mijdt “voor zijn mentale gezondheid”.

Het gevecht en de dreiging van een schisma zullen niet eindigen met zijn dood of pensioen. Voor sommige gelovigen staat hij voor een verlangen naar verandering en hervorming. “Aan de basis is er veel enthousiasme”, zegt een dichte medewerker. “Iedereen die de klok wil terugdraaien, zal zich heel eenzaam voelen in de kerk.”

Maar als Franciscus er niet in slaagt de weg voor een progressieve opvolger te bereiden, kan de conservatieve oppositie alsnog winnen. De ware macht van een paus ligt in zijn mandaat om de kardinalen te benoemen die zijn opvolger verkiezen, en ook op dat vlak zet Franciscus stappen. In juni zal hij veertien nieuwe kardinaalshoeden uitdelen, waaronder drie voor naaste medewerkers. Op dat moment zal hij 47 procent van het 125-koppige kiescollege geselecteerd hebben, bijna genoeg voor een meerderheid.

Als Franciscus het nog een paar jaar volhoudt en genoeg kardinalen kan benoemen, kan hij zich ervan verzekeren dat zijn nalatenschap intact blijft. “Het draait allemaal om getallen”, zegt Willey.

Deze bijdrage verscheen eerst via Politico.