Direct naar artikelinhoud
kernkabinet

Filosofe Tinneke Beeckman: "Sociale media hebben de macht om ons leven te veranderen"

Ging u deze maand ook boodschappen doen met een katoenen zak?Beeld Tine Schoemaker

Een maand met minder plastic, dagen zonder alcohol of vlees. Zwichten we dankzij sociale media tegenwoordig massaal voor verandering? Filosofe Tinneke Beeckman: "Het is een nieuwe vorm van sociale controle."

Ging u de voorbije maand winkelen met een katoenen zakje in uw handtas? En stond er in die hitte een herbruikbare drinkfles op uw bureau? De kans is groot, want meer dan tienduizend Vlamingen en driehonderd ­organisaties raakten in de ban van Mei Plasticvrij, een burgerinitiatief van drie geëngageerde vrouwen. Het opzet was helder: één maand lang ons gebruik van wegwerpplastic terugdringen.

Het doet denken aan eerdere initiatieven die, ook via sociale media, veel volgelingen lokten. Zoals Tournée Minérale, de maand zonder ­alcohol, waar ruim 100.000 Vlamingen hun glas voor lieten staan. Of Dagen Zonder Vlees, de campagne die vorig jaar nog 100.000 fijnproevers overtuigde om minder vlees en vis te eten en zo een bijdrage te leveren aan het klimaat.

'Vroeger had je een vastenmaand. Het is fascinerend om te zien hoe dat weer opduikt: jezelf bewust iets ontzeggen. Bijna een boetedoening'
Tinneke Beeckman

Het ene succesvolle initiatief lijkt het andere op te volgen. Is het dan zo makkelijk ­geworden om zieltjes te winnen? Vallen we ineens massaal voor verandering?

Tinneke Beeckman: “De sociale media laten alleszins een nieuwe ritualisering toe. Als je naar die initiatieven kijkt – geen alcohol, geen vlees – dan zie je eigenlijk herhalingen van hoe het er vroeger aan toe ging. Toen was er ook een ­vastenmaand, waren er ook periodes waarin je jezelf, samen met je gemeenschap, beperkingen oplegde van je eigen verlangens.

“In onze geseculariseerde samenleving zijn er nog weinig religieuze feesten. Het is fascinerend om te zien hoe dat dan toch weer opduikt: jezelf bewust iets ontzeggen. Nu gebeurt dat ook vanuit een ander verhaal. ‘Het is gezond, beter voor de planeet.’ Maar de functie is dezelfde gebleven: het is iets zuiverend. Bijna een boetedoening, waar het goede uit voorkomt.”

Tinneke Beeckman: "Natuurlijk moet je mensen kunnen bewonderen."Beeld Karoly Effenberger

Terwijl meneer pastoor ons vroeger vertelde wat ons te doen stond, volgen we nu de ­campagnes op sociale media. Leidt dat dan ook echt tot gedragsverandering?

“Het gezegde wil: ‘Verander de wereld, begin bij jezelf’. Maar mensen zijn sociale dieren, ­mimetische wezens ook. Ze imiteren elkaar. Dat ze in groep kunnen meedoen aan zo’n initiatief, samen met anderen met wie ze zich kunnen ­identificeren, werkt enorm versterkend om echt verandering tot stand te brengen. Op dat vlak zijn sociale media erg belangrijk: de technologie laat zeer gemakkelijk toe om gelijkgezinden te vinden, om zo uit dat individualisme te stappen.

“Het is ook een nieuwe vorm van sociale ­controle. Een beetje zoals je vroeger in het dorp had, waar iedereen elkaar nauwlettend in de gaten hield. Beloof je om een maand geen alcohol te drinken, dan zal je wilskracht vergroten als je weet dat anderen toekijken. En als je omgeving je op den duur scheef bekijkt omdat jij schaamteloos blijft vervuilen, dan zul je ook die druk ­voelen om je gedrag bij te sturen. Sociale media hebben de macht, zeker ook bij jongeren, om ons leven te veranderen.”

‘Al betekent een klik of een like niet altijd een doorgedreven engagement’, relativeert u. Hoezo?

“Kijk naar alle likes die er waren bij Britse ­jongeren voor initiatieven tégen de brexit, tegen de scheiding met de Europese Unie. Op het moment van de waarheid, daarentegen, deed een groot deel van de bevolking, met name die jongeren, niet eens de moeite om te gaan stemmen. Dat virtuele kan dus ook een bestaan op zich krijgen en een gevoel creëren: ‘Ik heb al iets gedaan, want ik heb al mijn like gegeven’. Terwijl je in de ­realiteit natuurlijk wel meer moet doen. Dat ­fenomeen, van enkel maar klikken en liken als engagement, bestaat dus ook. Maar je ziet wel dat vele anderen het doortrekken naar hun leven.”

Hoe kijkt u naar Facebook? De socialenetwerksite moest zich al verantwoorden voor hoe het met onze privacy omspringt.

“Dat is natuurlijk dubbel. Aan de ene kant heb je het verhaal van Facebook en zijn verwerking van data. Jij klikt op een aantal dingen, je toont ergens interesse voor, je hebt je vriendengroep. Kortom, je wordt als consument – en dus ook als politieke kiezer – in kaart gebracht. Je geeft een aantal ­dingen bloot waarvan jij niet eens beseft wat ze waard zijn, maar dataspecialisten kunnen er wel mee aan de slag om er van alles uit af te leiden.

'Dat virtuele kan een gevoel creëren van: 'Ik heb al iets gedaan, want ik heb mijn like gegeven'. Terwijl je in de ­ realiteit natuurlijk wel meer moet doen'
Tineke Beeckman

“Zo weten politici bijvoorbeeld: willen we in die regio de verkiezingen winnen, dan moeten we daar een countryzanger laten optreden, een paar barbecues organiseren en vooral over die thema’s praten. In de Verenigde Staten gebeurt het precies zo.

“Op die manier zit je dicht bij manipulatie. Het gaat dan niet meer over de vraag: welk beleid wil een politicus voeren? Maar je krijgt dan een politicus die zich helemaal afstemt op de verlangens van de bevolking, om zo stemmen te ronselen. In dat opzicht is die technologie een bedreiging voor de democratie.”

Maar geeft Facebook ons, burgers, tegelijk ook niet veel macht om een campagne als Mei Plasticvrij op poten te zetten?

“Dat is de andere, de positieve, kant van het verhaal. Socialenetwerksites stellen ons op tal van manieren in staat om gezonde, ecologische of ethische projecten uit te denken. Burgers kunnen ook meer informatie delen. Het is voor de ­overheid veel moeilijker geworden om mensen te misleiden, want geïnformeerde ambtenaren, journalisten of getuigen kunnen met één klik gegevens bekendmaken op sociale media. Facebook en Twitter geven ons dus machten en mogelijkheden die we vroeger niet hadden. Dat is ongetwijfeld een goede zaak.”

Al dat activisme op sociale media is dus wel wat waard, denkt u?

“Kijk, als het gaat over vervuilend plastic, bijvoorbeeld, dan draait het om thema’s waar het initiatief van de burger moet komen. Want de overheid zal zich vaak niet roeren, omdat ze zich niet bepaald populair maakt met zulke maatregelen. En de bedrijven zullen het ook niet doen, want voor hen is het snel, makkelijk en goedkoop. Er moet dus al van alles bewegen bij de bevolking alvorens de politici en bedrijven volgen, en niet omgekeerd. Dus als je dan via sociale media duizenden burgers krijgt die zeggen: ‘Plastic is vergiftigend, dat moet gedaan zijn’, dan stimuleert dat wel de overheid en de bedrijven om daarin mee te stappen. Als CEO wil je niet dat je grote concurrent als eerste komt met een geslaagd alternatief, want dan hinkt jouw bedrijf achterop.”

Geen alcohol, geen vlees, minder plastic. Ze hebben een duidelijk doel. Maar wat als er andere, delicatere campagnes uitgeroepen worden? Neem nu: ‘Geef een maand lang geen geld aan bedelaars’. Wat dan?

“Er verschijnen heel wat posts die ethisch gedrag tegenspreken. De oproep om bedelaars geen geld toe te steken, bijvoorbeeld, duikt regelmatig op. Maar dan staat er wel altijd een ethisch verantwoorde argumentatie bij: dat bedelaars geld geven eigenlijk onethisch zou zijn. Zo zijn er wat artikels gedeeld over de filosoof Peter Singer, die het afraadt, omdat het geen efficiënte manier zou zijn om je altruïstisch te tonen. Zijn redenering is: meestal hebben bedelaars een psychiatrisch ­probleem of een verslaving, en geen van beide los je op door te bedelen. Maar ik heb nog geen groep gezien die gezamenlijk oproept om zoiets te doen. Dat zou toch meer weerstand opwekken, denk ik.”

Heb je zelf aan een van de initiatieven ­deelgenomen?

“Nee, eigenlijk niet. (lachje) Maar ik let er wel al veel langer op om alles van plastic te hergebruiken. En tijdens mijn zwangerschap had ik ook wel mijn eigen Tournée Minérale natuurlijk.”