Zin en onzin van het penitentiair verlof

Naar aanleiding van het dodelijke en bijzonder tragische schietincident in Luik gaan vandaag stemmen op om de uitgaansvergunningen en de penitentiaire verloven af te schaffen. Bovendien kondigde premier Michel in het parlement aan dat hij het penitentiair verlof wil herzien. Naast alle begrijpelijke emoties die dit incident oproept, is het nu ook belangrijk dat we trachten om de dieperliggende logica achter deze strafuitvoerings­modaliteiten te begrijpen. Het afschaffen van uitgaansvergunningen en penitentiaire verloven kan op termijn immers net meer risico’s inhouden.

De uitgaansvergunningen en verloven zijn bijzondere strafuitvoerings­modaliteiten die een onmisbare schakel vormen in het re-integratietraject van gedetineerden. Binnen dit stelsel mogen gedetineerden voor maximaal 16 uur (uitgaansvergunning) of 36 uur (penitentiair verlof) de gevangenis verlaten. Daarna moeten zij zich opnieuw aanmelden in de gevangenis. In 2016 werden 5458 aanvragen voor uitgaansvergunningen ingediend, waarvan er 3609 werden goedgekeurd. Daarnaast werden 3276 aanvragen voor penitentiair verlof ingediend, waarvan er uiteindelijk 1732 werden toegekend. Sinds 2013 zien we een stijging van het aantal toegekende verloven en uitgaansvergunningen. Kleinschalig onderzoek toont aan dat deze stijging niet gepaard gaat met een verhoogd aantal personen dat niet terugkeert naar de gevangenis.

De verhoogde toekenningen wijzen op een erkenning van het belang van de uitgaansvergunningen en de verloven. Ze bieden de mogelijkheid om tijdens de detentie het contact met de buitenwereld te behouden of te herstellen, detentieschade te beperken en om aan een re-integratie in de samenleving te werken.

Gedetineerden kunnen daarom een bepaalde uitgaans­vergunning op elk moment van de detentieperiode aanvragen. Dit kan bijvoorbeeld om familiale redenen, voor een opleiding of werk. Zo kunnen gedetineerden buiten de gevangenis examens afleggen die leiden tot een diploma.

Twee jaar voor de mogelijkheid om een voorwaardelijke invrijheidsstelling aan te vragen, mogen gedetineerden bovendien uitgaansvergunningen aanvragen om hun sociale re-integratie voor te bereiden. Zo kan men bijvoorbeeld sollicitatiegesprekken voeren buiten de gevangenis.

Het penitentiair verlof mogen gedetineerden pas een jaar voor de mogelijke toelating tot een voorwaardelijk invrijheidsstelling aanvragen. Hierbij kan de gedetineerde gedurende 36 uur de gevangenis verlaten om zijn sociale re-integratie voor te bereiden of contacten met zijn familie te versterken.

Het voordeel van deze contacten met de buitenwereld en een gefaseerde overgang naar de samenleving is dat personen niet geïsoleerd geraken in een gevangenissysteem, waarbij de nefaste gevolgen van een institutionalisering (zoals minder zelfstandigheid) of een gedetineerden­subcultuur (zoals gedetineerden die tijdens hun detentie verwikkeld geraken in criminele netwerken) een succesvolle re-integratie in de weg staan.

Ondanks de voordelen die verbonden zijn aan de verloven kennen de minister van Justitie en zijn diensten ze niet zomaar toe. De psychosociale dienst, de gevangenisdirectie, de dienst Detentiebeheer en eventueel nog andere diensten formuleren elk een advies voor alle aanvragen.

Zij controleren op tegenindicaties zoals het risico op het plegen van nieuwe feiten of het zich mogelijk onttrekken aan de straf. Zoals minister van Justitie Koens Geens zelf aangaf, vormt deze toetsing jammer genoeg nooit een garantie op nulrisico.

Desondanks blijft het toekennen van deze verloven noodzakelijk. Bijna elke gedetineerde komt ooit vrij. Daarom moet een gedetineerde vanaf dag één van de detentie de hulp en de mogelijkheden krijgen om zich voor te bereiden op een terugkeer in de maatschappij. De verloven en uitgaansvergunningen bieden gedetineerden de mogelijkheid om geleidelijk aan opnieuw een plaats te verwerven in onze maatschappij. Deze zomaar afschaffen of verstrengen kan op termijn meer risico’s met zich meebrengen dan wanneer deze worden behouden.

Neemt dit weg dat we onszelf niet langer de vraag moeten stellen of de situatie in België niet beter kan? Absoluut niet. Er zijn uiteraard mogelijkheden om het systeem van uitgaansvergunningen en penitentiaire verloven te verbeteren.

Meer professionele ondersteuning voor gedetineerden tijdens hun detentie en tijdens hun uitgang of verlof kunnen helpen. Wanneer we bijvoorbeeld kijken naar Denemarken zien we dat het penitentiair personeel de gedetineerden systematisch vergezelt tijdens de eerste ‘uitgangen’.

Deze begeleiding heeft niet alleen tot doel om de gedetineerden te controleren, maar evenzeer om hen te ondersteunen en waar nodig te assisteren. Zeker voor langgestraften kan de eerste confrontatie met een snel veranderende samenleving immers veel moeilijkheden veroorzaken. Maar, zelfs in dit systeem bestaat een nulrisico natuurlijk evenmin.

En wanneer het dan toch misloopt, stellen we ons – zeer terecht – heel wat vragen. Het incident in Luik brengt een schokgolf met zich mee, maar net als angst zijn emoties vaak een slechte raadgever. Ook in deze zaak.

We moeten ons behoeden voor het idee dat een algehele afschaffing van de modaliteiten zomaar een oplossing zal bieden. Laat ons oog hebben voor aspecten die beter kunnen in het bestaande systeem, maar tegelijkertijd ook durven om de positieve zijde van verloven en uitgangen te benadrukken.

Het stelt gedetineerden in staat opleidingen te volgen, sollicitatiegesprekken te voeren, werk of een woonplaats te vinden voor het einde van hun straf én de banden met hun gezin te versterken. Dit zijn stuk voor stuk cruciale elementen die bijdragen aan een succesvolle re-integratie.