Patrick Loobuyck: "De leugen maakt deel uit van het politieke spel"

Minister Homans nam deze week een loopje met de waarheid. Nadat Kind en Gezin zijn kinderarmoede-index had gepubliceerd, benadrukte Homans in een eigen persbericht de instroom van vluchtelingen als een van de oorzaken voor de stijgende armoedecijfers. Voor die bewering greep ze naar eigen ­zeggen terug op het rapport van Kind en Gezin zelf. Alleen: in dat hele ­rapport wordt met geen woord over vluchtelingen gerept. “Feitenvrije politiek”, ­hekelden ­tegenstanders. Oppositiepartij Groen diende prompt een motie van wantrouwen in en eiste haar ontslag.

Het is niet de eerste keer dat Liesbeth Homans in opspraak komt voor een halve waarheid. Toen ze zichzelf vorig jaar een pluim gaf voor een ­trendbreuk in de armoedecijfers, moest ze ook al op haar stappen terugkomen: de cijfers dateerden immers van vóór haar beleid. En nadat ze onlangs stellig had beweerd dat 47 procent van de vluchtelingen niet kan lezen of schrijven, bleek dat 17 procent te zijn.

Groen vroeg haar ontslag, maar minister Homans blijft zitten waar ze zat. Wat moeten we denken van politici die liegen?

Patrick Loobuyck: “Liegen is natuurlijk een groot woord, met een enorme morele beladenheid. Het is dezer dagen een beproefde tactiek om politieke tegenstanders te betichten van leugens, zeker in verkiezingscampagnes. Die strategie werd onlangs nog uitgespeeld in Nederland, met ­premier Mark Rutte (VVD) als Pinokkio op ­posters. Het is een discours dat je eerder in ­populistische middens ziet, zowel links als rechts. En het is een teken van opbod, van verhitte discussie.

“Framing, halve waarheden, cherrypicking: het is ook eigen aan het politieke spel. Politici doen het soms om hun vel te redden, om hun ­blazoen op te poetsen. Maar het kan ook ­strategisch zijn: om de burger bepaalde ­sentimenten aan te praten. Kijk naar de discussie over ‘soumission’: dat we hier overspoeld worden door nieuwkomers en we ons aan de islam zullen moeten onderwerpen. Ook dat is een leugen, een frame die je op de werkelijkheid legt. Dat is iets wat politici heel vaak doen. Dat zijn de kleine ­leugentjes. Wat niet wegneemt dat ze daarop aangesproken moeten worden.”

Daarnaast zijn er de grote leugens, meent u. Denk aan Nederlands ex-minister Halbe Zijlstra. Hij diende wel zijn ontslag in toen bekend raakte dat hij een ontmoeting met Russisch president Poetin compleet verzonnen had. Is dat dan van een andere orde?

“Het gaat dan over bewust liegen, cijfers ­manipuleren, cruciale informatie achterhouden. Een politicus die dat doet, is een gevaar voor de democratie. Want die kan maar bestaan als er genoeg vertrouwen is in politici. Als zij voldoende integer en transparant handelen.

“Deed minister Homans hier aan ‘kersen ­plukken’ of was ze manifest aan het liegen en bedriegen, en zo de democratie aan het ­belazeren? Dan denk ik toch dat eerste. Maar ze heeft wel degelijk geframed door een externe schuldige aan te duiden voor haar falende beleid. Wat ze gedaan heeft, is laakbaar, maar niet van die orde dat ze ontslag zou moeten nemen.

“Als je elke politicus die aan framing doet eruit wilt, dan krijg je haast een collectief ontslag. In die zin heeft Groen zijn hand misschien ­overspeeld.”

Kortom: politiek is een spel. En af en toe een leugentje moeten we maar slikken?

“Daar moet je ergens wel rekening mee houden. Politiek is een theater met spelers op een bühne. Die spelers zijn mensen van vlees en bloed, ze moeten soms ook heel snel reageren. Dan kan het best dat je er als politicus iets uitflapt waar je later spijt van krijgt, of iets zegt wat je verkeerd hebt ingeschat. Niet dat we daarvoor moeten ­applaudisseren, maar het is wel des mensen.

“Dat de leugen deel uitmaakt van dat politieke spel, lezen wel al bij Machiavelli, in zijn Il Principe, begin 16de eeuw. Hij beschrijft daarin hoe politiek te maken heeft met macht verwerven en behouden. Niet zozeer met de waarheid ­verkondigen. Hij zag al dat de meest succesvolle politici zich niet bepaald lieten drijven door de deugd van eerlijkheid. Dat je moeilijk aan politiek kunt doen met volledig propere handen.

“Zelfs Plato, een van de eerste politiek filosofen, schreef al dat het soms wenselijk is dat de elite – de politici – een stukje waarheid achterhoudt, om zo het volk in toom te houden. Dat is het grote verschil met vandaag. Toen zat de kennis alleen bij de machthebbers. In een democratie van nu gaan we ervan uit dat die kennis algemeen ter beschikking moet zijn, en dat er voldoende controlemechanismen zijn ingebouwd om het liegende politici moeilijk te maken.”

Speelt het een rol vanuit welke partij de halve waarheden komen? Kan de ene politieke partij zich meer permitteren dan de andere?

“Liegen straalt op elke politicus af, tot welke partij die ook behoort. Maar je hebt natuurlijk een machtsevenwicht. Nadat staatssecretaris Theo Francken (N-VA) gelogen had over de Sudan-kwestie, kreeg hij wel onder zijn voeten, ook van de premier. Toch gleed dat van hem af, omdat hij binnen zijn eigen partij zo ontzettend sterk staat.

“Politici die electoraal machtig zijn, kunnen zich wel iets meer veroorloven. Als je, daaren­tegen, een zwak politicus bent en je wordt niet gedragen door je partij, kan het anders aflopen. Er zijn al politici opgeofferd voor een fout of ­leugen in hun cv, onder wie Anissa Temsamani. (Zij nam in 2003 gedwongen ontslag als staats­secretaris, onder meer omdat ze niet de waarheid had verteld over haar opleidingsniveau, ED)

“Het heeft dus eerder te maken met: hoe ­machtig ben je als politicus? Hoe lig je in je partij? En hoeveel vertrouwen heb je nog van de publieke opinie?”

Zijn sommige thema’s gevoeliger dan andere? Reageren we feller op leugens over armoede?

“Als de leugen of halve waarheid zich afwentelt op zwakkere bevolkingsgroepen, geeft dat zeker een extra wrang gevoel. Daar word je mogelijk harder voor op de vingers getikt.

“Probleem is ook dat politici vaak liegen om hun eigen hachje te redden. Gaat het over een ­leugentje om bestwil, in het algemeen belang, dan valt dat misschien nog te verantwoorden. Maar lieg je uit eigenbelang, of voor de eigen ­partij, én op de kap van zwakkeren, dan zet dat kwaad bloed. Op de kap van kwetsbare mensen liegen of framen, is moreel gezien ook niet erg ­fatsoenlijk.”

Bij politici die liegen spreken de media weleens van ‘een Trumpje doen’, afgeleid van de Amerikaanse president Trump. Terecht?

“Gaat het bij ons over cherrypicking en halve waarheden, dan hebben we nu met Donald Trump een voorbeeld van manifest liegen. ‘Trumpen’ is haast het tegenovergestelde zeggen van hoe het in ­werkelijkheid was. ‘Er was veel volk tijdens mijn speech’, terwijl de beelden het omgekeerde tonen.

“Ik zie daar een paradoxale evolutie. Aan de ene kant maakt de democratie het moeilijker voor politici om te liegen of daarmee weg te komen. Je hebt de vrijheid van meningsuiting, van pers, het parlement kijkt toe. Maar aan de andere kant scheppen sociale media veel ­mogelijkheden om te liegen. Via Twitter ­verdwijnt die controlefilter en kunnen politici zelf hun boodschap, zoals zij die willen framen, tot bij de burger brengen. Dat zie je ook bij Trump. Hij gaat het liefst via de sociale media, om zo zijn waarheid te verspreiden.”

Doorprikken wij, burgers, dat dan genoeg? Of doen ook kiezers aan cherrypicking?

“Je ziet daar een bepaald mechanisme: zodra mensen vertrouwen hebben in een  ­politicus, doen de feiten er niet meer zo hard toe. Wie liegt, zal dan vooral verder in diskrediet ­raken bij wie voordien al tegen hem was. Als een politicus die jou niet ligt aan belastingontwijking doet, zul je op je achterste poten staan. Maar stel dat een voetballer het doet, dan waait dat voorbij. Voor hen zijn we minder streng.”