Het mysterie van het Lam Gods: waarom schilderden de gebroeders Van Eyck zo'n onnatuurlijk lam?
De oren zijn kleiner, de wol is witter, maar vooral de ogen zijn opvallend. Het originele lam dat de restaurateurs van het Lam Gods blootlegden, roept vele vragen op. Want waarom schilderden de gebroeders Van Eyck zo’n onnatuurlijk lam? En waarom werd het een eeuw later al weer overschilderd?
“Dit is smullen. Het is alsof de vingers van God en Adam in De schepping van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel overschilderd zouden zijn.” Koen Dejonckheere, professor kunstwetenschappen aan de Gentse universiteit, kreeg anderhalve week geleden een telefoontje om eens naar het Lam Gods te komen kijken. Het nieuwe lam zou wel eens grote impact kunnen hebben, kreeg hij te horen.
Nadat de restaurateurs in het Gentse Museum voor Schone Kunsten de voorbije jaren al de zijpanelen gerestaureerd hadden, waren ze nu bezig met het onderste paneel uit het middendeel, waar ook het Lam Gods op staat. Ongeveer 45 procent van dat paneel was midden zestiende eeuw overschilderd, iets meer dan honderd jaar nadat de gebroeders Van Eyck hun werk gemaakt hadden. De lucht is anders, net als de heuvels, enkele gebouwen en de gewaden van vele mensen op het paneel. Maar ook het lam, zo bleek nadat een restauratrice drie weken minutieus, korrel per korrel, de oude overschildering met een scalpel wegwerkte.
'Het is een strenge en intense blik die om de aandacht van de toeschouwer vraagt'
Scans hadden al getoond dat de originele kop spitser zou zijn en men wist ook dat de oren van het origineel kleiner waren en lager op het hoofd stonden. Door een restauratie in de jaren 50 van de vorige eeuw waren die oorspronkelijke oren al wat blootgelegd en leek het nu alsof het schaap vier oren had. Dat werd weggewerkt, maar er kwam ook een rozige snoet en een veel mooiere, wittere schapenvacht tevoorschijn, waarin je de textuur van de wol haarfijn kunt zien. Ook lijkt er meer bloed uit de borst te stromen.
Maar de grootste verrassing waren de ogen. Die zijn groot, staan vooraan op het hoofd en kijken je indringend aan. Het wat uitdrukkingsloos, apathisch lammetje zoals we het kenden transformeert zo in een ander dier. Een lief lammetje is het alvast niet. "Het is een strenge en intense blik die om de aandacht van de toeschouwer vraagt", zegt Hélène Dubois, het hoofd restauratie van het Lam Gods. "Het is een menselijke blik."
Humanisering
Het lam is des te opvallender omdat de gebroeders Van Eyck in het Lam Gods een onwaarschijnlijk naturalisme tentoonspreiden, met details en een schaduwspel die de werkelijkheid op verbluffende wijze tonen. Het lam dat ze schilderden blijkt veel minder natuurlijk. Want wie heeft al eens zo’n lam gezien met kleine oren en ogen die frontaal op de kop staan? Ook in de zestiende eeuw bestond er niet zo’n schapensoort. "Dit is de humanisering van het lam, net terwijl we vandaag zoveel bezig zijn met dehumanisering", zegt Koenraad Jonckheere.
Het blootleggen van het originele lam doet verschillende vragen rijzen die veel interessanter zijn dan de zoveelste fluttheorie over waar het gestolen paneel van de Rechtvaardige Rechters zou kunnen liggen. Waarom schilderden de gebroeders Van Eyck zo'n onnatuurlijk lam? En waarom werd het dier, symbool voor Jezus Christus, iets meer dan honderd jaar later al opnieuw overschilderd?
Voor kanunnik Ludo Collin, rector van de Sint-Baafskathedraal waar het Lam Gods normaal hangt, was de betekenis van het oorspronkelijke lam snel duidelijk. "Ik durfde er maar een paar seconden naar kijken. Ik kon mijn blik niet op het lam houden. Het lam is de figuur van Jezus Christus die mij als gelovige oproept om te doen wat Hij ons voorgeleefd heeft: neem vluchtelingen op, bezoek gevangenen, vang daklozen op."
Beeldenstorm
Voor wetenschappers vraagt het de komende jaren flink wat onderzoekswerk om een antwoord te vinden. De intenties van de gebroeders Van Eyck achterhalen is wellicht onmogelijk, maar achterhalen waarom het overschilderd werd moet wel lukken. "Ik heb nooit geloofd dat zo'n grote delen van het Lam Gods alleen om technische redenen overschilderd zijn", zegt professor Jonckheere. "De kwaliteit van dit schilderij is dusdanig dat er daar geen reden toe is."
Stilistische redenen kunnen, maar dat zal eerder bij bijvoorbeeld de gewaden zijn. Die hebben bij de overschildering een andere plooival gekregen die geïnspireerd was door de Italiaanse schilderkunst die toen opgang maakte. Nu zijn opnieuw hun glans en diepe schaduwen te zien.
Voor het overschilderde lam legt Jonckheere de link met de beeldenstorm in de zestiende eeuw als mogelijke inhoudelijke reden. "De gebroeders Van Eyck hebben het Lam Gods geschilderd in een periode dat iedereen katholiek was. Dat geloof was een amalgaam, maar zij hebben iets willen schilderen dat aanvaardbaar was voor de katholieke kerk. Alleen was dat beeld een eeuw later blijkbaar problematisch en daarom heeft men het lam weer genormaliseerd, of geneutraliseerd."
'In de 16de eeuw vond men dat je de schepping van God niet mocht manipuleren'
Jonckheere plaatst het lam in de discussie over simulatie en simulacra. Het eerste bootst Gods schepping exact na, het tweede verandert zaken aan die schepping en manipuleert de realiteit. Zoals de Van Eycks deden met het lam dus. "In de zestiende eeuw was zo'n manipulatie heel controversieel omdat je dan zaken wijzigt aan de schepping. Men vond dat je daar niet mee mocht spelen. Daar was een heel breed debat over, waar het zelfs in preken over ging."
Wat de precieze reden is moet verder onderzoek nu uitwijzen. Maar dat het een belangrijke vondst is, weet Hélène Dubois wel al zeker. "Dit is een nieuwe stap in de kunstgeschiedenis en de geschiedenis van het Lam Gods. Het is het begin van een nieuwe discussie over de betekenis van dit werk."
Lees ook
Geselecteerd door de redactie
