Schrijver Geert van Istendael: "Het is bijna miraculeus dat Angela Merkel zo lang aanblijft"

 “Zonder akkoord over migratie komt het voortbestaan van de EU in gevaar." Angela Merkel schuwde op de EU-top donderdag de ultieme dreiging niet. Daarom onderhandelde ze met dwarsliggers als Italië en de Visegrad-landen (Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije) stoïcijns de nacht door tot er besluiten lagen over nieuwe opvangcentra waar vluchtelingen van economische migranten gescheiden worden. Merkel garandeerde in één adem dat alle lidstaten er zich nu toe verplichten het doorreizen van migranten en vluchtelingen naar Duitsland tegen te gaan. De CSU, Merkels Beierse zusterpartij en coalitiepartner, had met een regeringscrisis gedreigd als daar geen einde aan werd gemaakt. De CSU overwoog ook grenscontroles in te voeren in Beieren, waarmee het Schengenakkoord zou worden opgeblazen.

Belgisch schrijver en Duitsland-kenner Geert van Istendael volgde de crisis op de voet en denkt dat Merkel er voorlopig in is geslaagd om binnen- en buitenlandse critici de mond te snoeren.

Is dit Europese migratieakkoord in Brussel nu goed of slecht nieuws voor Merkel?

“Goed nieuws. De Italiaanse premier Giuseppe Conte is zeer tevreden. Als hij tevreden is, kan Merkels CSU-uitdager en binnenlandminister Horst Seehofer moeilijk ontevreden zijn. Het akkoord is toch vernuftig. EU-lidstaten moeten vluchtelingen en migranten opnemen op basis van vrijwilligheid, maar wie niet meedoet, betaalt. Dat is gelijk oversteken. Men erkende dat je de Oost-Europese Visegrad-landen niet kan dwingen om vluchtelingen op te nemen, maar ze zijn blijkbaar wel akkoord om in ruil geld op te hoesten.”

Is Duits binnenlandminister Horst Seehofer niet de echte winnaar? Zijn chantage werkte...

“…maar hij heeft geen gewonnen spel. De Schengenzone is niet opgeblazen terwijl Seehofer dat wel wilde, door vluchtelingen te stoppen aan de Beierse grenzen. Nu worden alleen de Europese buitengrenzen versterkt. Merkel hoeft aan Seehofer dus niets toe te geven op binnengrenzen, die open mogen blijven.”

Toch wacht haar ten laatste zondag nog crisisoverleg met Seehofer, die zijn visie op het akkoord en ook het lot van de regering nog in beraad houdt. Overleeft ze?

“Ik denk dat het haar lukt. Ook Seehofer kan dit akkoord als overwinning verkopen – al vond ik het persoonlijk on-voor-stel-baar kortzichtig van de CSU om zich bereid te tonen de bondsregering en Schengenzone te laten ontploffen teneinde de regionale verkiezingen in Beieren (op 14 oktober, MR) te winnen. Daar is het Seehofer om te doen. Met slechte peilingen is de CSU als de dood om er haar absolute meerderheid te verliezen.”

Kan de historische Bündnis tussen Merkels christendemocratische CDU en de Beierse zusterpartij CSU ook later nog uit elkaar vallen?

“Er spelen inderdaad spanningen mee die verder gaan dan de voorbije weken. Je moet bedenken dat Merkel aan de linkervleugel staat van haar partij terwijl niet alle christendemocraten plots linkse strijders werden. De CDU is hierdoor verder komen te staan van de traditioneel zeer conservatieve CSU. Dit is niet de eerste keer. In de jaren tachtig vond er ook een legendarische strijd plaats tussen bondskanselier Helmut Kohl en de Beierse CSU-leider Frans-Jozef Strauss. Kohl heeft dat toen bezworen door te dreigen met de CDU in Beieren op te komen, wat zou betekenen dat de CSU stemmen zou verliezen. Merkel zie ik dat ook nog doen.”

In 2015 zei ze nog ‘Wir schaffen das’, toen meer dan één miljoen vluchtelingen naar Duitsland trokken, terwijl de aantallen die nu aankomen in Europa in vergelijking met toen beheersbaar zijn. Waarom noemt ze dit nu wel een probleem?

“Er zit inderdaad een groot verschil op de feitelijke cijfers van vandaag en de – verwrongen – waarneming dat het ook nu om ‘grote aantallen’ zou gaan. Toen ze haar beroemde zin uitsprak, die van mij in het citatenwoordenboek naast Churchill en De Gaulle mag staan, voelde Merkel de polsslag van de doorsnee Duitse samenleving goed aan. Zelfs vluchtelingen waren verbaasd dat Duitsers van alle rang en stand hen opvingen in het centraal station van München. Deze ‘Wilkommenskultur’ werd toen echt breed gedeeld.

“Sindsdien zijn er wel een aantal zaken gebeurd die de politieke dynamiek veranderden. De beruchte aanrandingen in Keulen bijvoorbeeld, waarbij een minderheid van vluchtelingen betrokken was, maar de politie blunderde door dit onder de mat te willen schuiven. De antireacties werden al snel zeer scherp. Merkel kreeg tijdens een bezoek aan een asielcentrum de kreet ‘volksverrader’ naar het hoofd geslingerd. Dat is iets typisch Duits: tegenstellingen kunnen ongemeen hard worden. Wie kritiek heeft op het migratiebeleid wordt uitgemaakt voor nazi, wie vriendelijk is voor migranten een naïeve gutmensch genoemd. Er is weinig gemeenschappelijk terrein, ook al blijft Merkel daar het compromis zoeken.”

En vorig jaar kwam Alternative für Deutschland ontevreden rechtse kiezers van CDU/CSU opvissen. Heeft Merkel dat onderschat?

“Ja, en zij niet alleen. Ook commentatoren zagen de AfD vorig jaar niet aankomen. De AfD heeft nu meer dan 90 zetels in de Bondsdag. In de oostelijke staat Mecklenburg-Vorpommern haalden ze ook al meer stemmen dan de CDU bij regioverkiezingen. De dag nadien zei Merkel: ‘ik zie niet wat we anders hadden moeten doen.’ Dat vond ik een zwakke verdediging, als je één op de vijf kiezers verliest. Terwijl het intussen ook angstaanjagend is hoe er al honderden aanvallen zijn geweest tegen tehuizen voor asielzoekers.”

De hele week schreven invloedrijke media van Der Spiegel, Frankfurter Allgemeine tot ARD dat haar ‘Endzeit’ begonnen is. ‘Tijd om te gaan,… klonk het zelfs. Wordt dit een selffulfilling prophecy?

“Ik denk dat ze gewoon bondskanselier blijft zolang ze kan, en haar CDU steun blijft krijgen van haar sociaaldemocratische coalitiepartner SPD. Daar volg ik de Duitse commentator Bernd Ulrich van Die Zeit. ‘Merkel klampt zich niet vast aan de macht, de macht klampt zich vast aan Merkel', zei hij weleens, en dat is vandaag nog zo.”

Hoe lang houdt ze nog vol?

“Sowieso is dit haar laatste ambtsperiode, waarna zij de eerste zou zijn om vrijwillig te stoppen. Toch beslis je in Duitsland als kanselier meestal niet zelf wanneer je weggaat. Je wordt door anderen uit kantoor gegooid. Kohl is ten val gebracht door Merkel. Brandt is ten val gebracht en zelfs Bismarck moest opstappen. ‘De loods verlaat het schip’, heette dat in diens tijd. En dat Merkel op een dag op prentjes als vertrekkende loods wordt afgebeeld, kan ik me nu al zo voorstellen. Het is bijna miraculeus dat Merkel zo lang aanblijft.”

Hoe verklaart u dat ze het al 13 jaar volhoudt?

“Ik denk dat ze haar ambt al in de vingers had voor ze aantrad. Zij heeft er met één artikel in Frankfurter Allgemeine voor gezorgd dat Kohl er lag. Als je vanuit een Oost-Duitse provincie iemand als Kohl opzijschuift, versta je het politieke spel buitengewoon goed. Ze wordt ook altijd onderschat. Net Kohl zag wel het talent van Das Mädchen uit het oosten maar had nooit door dat de stille muurbloem tot een vleesetende plant zou evolueren. Columniste Heleen Debruyne zei ooit eens: Merkel is een machiavelliste die vermomd is als mijn buurvrouw. De nagel op de kop. ”

Wat zijn haar grootste sterktes?

“Ze is buitengewoon begaafd in het ontmijnen van het politieke mijnenveld. ‘Wir schaffen das’ was echt geen politieke oprisping. Het is een korte samenvatting van haar christelijke ethiek: de barmhartige Samaritaan maal één miljoen. Maar vergis je niet: korte tijd later sloot ze even snel een harde overeenkomst met Erdogan in Turkije waardoor er via die route bijna geen vluchtelingen meer kwamen.

"Nog een voorbeeld is hoe ze luidruchtige tegenstanders binnen haar partij altijd nadien bij de kraag weet te grijpen. Ze geeft ze ergens een ministerpost en ze houden hun bek. Kijk naar Seehofer. Zijn titel is minister van Binnenlandse zaken én Heimat, heel belangrijk voor dit type Beierse politici. Ook nu laat ze hem roepen, maar de dynamiek, die heeft zij nog in de hand.

“Nog goed vind ik dat ze zich helemaal niet heeft laten verleiden tot het meeheulen met de ‘elektronische babbel’. Aan Twitter doet ze totaal niet mee. Of ze dan ouderwets overkomt of niet interesseert haar geen bal. De geheimhouding van het discrete overleg vindt ze terecht belangrijk.

“Ze is al die jaren ook zelf volslagen onverschillig gebleven voor de symbolen van de macht. De hermelijnen pracht en praal interesseert haar géén reet, echt niet. Toen haar enkele jaren geleden gevraagd werd hoe ze zich voelde in die ‘Herrenwelt’ van toppolitici zei ze meteen schertsend dat er daar te veel rondlopen die denken dat ze het warm water hebben uitgevonden. Net dat ze niet snel onder de indruk is en immuun voor vleierij maken haar haast onkwetsbaar.”

En haar zwakte?

“Misschien ook het gebrek aan zin voor symboliek. Ze begrijpt niet waarom mensen symbolen achternahollen. Daar geeft ze geen derde zintuig voor, en dat verklaart mee waarom ze ook het AfD heeft onderschat.”

Hoe heeft Merkel als bondskanselier Duitsland veranderd?

“Onder haar schoof de Duitse samenleving naar links op. Ze heeft het land moderner en economisch welvarender gemaakt.

“Ook de kernuitstap was spectaculair. De groenen waren decennialang uitgelachen omwille van dat idee en na de ramp in het Japanse Fukushima deed Merkel het gewoon. Eén van haar geniaalste manoeuvres is ook het homohuwelijk geweest. Ze stemde daartegen om haar conservatieve vleugel de mond te snoeren, maar heeft er tegelijk voor gezorgd dat er gestemd kon worden omdat ze heel goed wist dat de parlementaire meerderheid binnen was.

"Wel is onder haar beleid de ongelijkheid tussen de hoge en lage inkomens gestegen, al is dat ook nog een erfenis van neoliberale maatregelen – zoals hardvochtig omgaan met werklozen en slechtbetaalde flexi-jobs – die door haar sociaaldemocratische voorganger Gerhard Schröder (SPD) ingevoerd zijn.”

Wat is haar grootste politieke verdienste voor de EU?

“Zonder twijfel haar onderhandelingstalent en zin voor compromis waarmee ze iedereen, ondanks alle tegenstellingen, heeft samen weten te houden. Stel je maar voor dat een conservatief als de Spaanse ex-premier Rajoy, voor wie het woord compromis schandalig is, in Duitsland kanselier was geweest.

“Aan de andere kant heeft Merkel op Europees vlak ook een aantal dingen gezegd en gedaan die ik bedenkelijk vond. De harde Duitse houding tegenover Griekenland was volledig ingegeven door het Duitse belang, en dat van de Duitse banken. 'Es gibt keine alternative', zei ze toen. Dat vond ik antidemocratisch van haar, want democratie gaat altijd over alternatieven, over tegenspraak. Ze is toen heel ver gegaan in de onderwerping aan de financiële markten”

Welke uitdagingen wachten haar nog?

“Als men haar ruimte laat, denk ik dat als bondskanselier haar grootste uitdaging nog kan komen: om er in samenwerking met Frans president Emmanuel Macron voor te zorgen dat de Duits-Franse as de motor blijft van het Europa van mensenrechten en waarden. We zitten vandaag met twee blokken waarbij enkele lidstaten, zoals de Visegrad-landen, proberen die waarden te slopen.

“De inzet is groot. Duitsland bekleedt vandaag een wat oncomfortabele middenpositie in Europa. Het eeuwenoude conflict met Frankrijk is er gelukkig niet meer, maar Duitsland hangt nu wel veel meer vast aan Oost-Europa dan we denken, door zijn gedeelde grenzen met, en grote investeringen in, landen als Polen en Tsjechië.”

Welk Duitsland wacht ons na Merkel?

“Ik heb geen glazen bol. De grootste vraag is of er opvolgers klaar staan van hetzelfde formaat. Het antwoord daarop is even moeilijk, want ook aan het einde van het imperium-Kohl had niemand durven voorspellen dat dat Oost-Duitse mevrouwtje zou uitgroeien tot de leider die ze vandaag nog is.”