Israël beweegt hemel en aarde voor aandenken spion: reddingsoperatie in Syrië voor een horloge

Voor vijfhonderd euro heb je er eentje op eBay - de in Zwitserland vervaardigde 'Eterna-Matic Centenaire 61'. Maar één exemplaar was het waard om het Syrische oorlogsgewoel te trotseren, wat de meeste naties zelfs voor hun kinderen niet doen. "Mijn felicitaties aan de Mossad", zo sprak Israëlisch premier Benjamin Netanyahu toen het opgepoetste horloge aan de pers werd getoond. "Door hun vastberadenheid en moed is een herinnering aan een strijder die zoveel heeft bijgedragen aan de veiligheid van de natie terug in Israël."

Hoe en waar precies het gouden uurwerk is bemachtigd, willen de autoriteiten niet kwijt. Officieel wordt er zelfs niet meer gezegd dan dat het teruggehaald is uit "een vijandige staat". Maar het leidt weinig twijfel dat het over Syrië gaat, waar bezitter Eli Cohen 53 jaar geleden opgeknoopt werd. Cohen begon in 1957 te werken voor de Israëlische militaire inlichtingendienst. Omdat hij in Egypte had gewoond en vlot Arabisch sprak, moest hij daar krantenartikels uit de omringende landen vertalen. Maar dat werk verveelde hem al gauw.

Eerst nog afgewezen

Hij solliciteerde voor veldwerk bij de Mossad, maar die wees hem tot twee keer toe af. De schrik bestond dat wie zich al te gretig aanbood, méér op avontuur dan op een dienst aan het vaderland aasde. Cohen stapte teleurgesteld op, nam een job als boekhouder aan, trouwde en stichtte een gezin. Maar de Mossad vergat hem niet. Ze wachtte tot hij gesetteld was en er niet meer aan zijn motivatie getwijfeld kon worden. Na een lange reeks van medische en psychologische tests werd Cohen in 1960 ingelijfd als spion.

Hij moest undercover naar Syrië en die missie werd tot in de puntjes voorbereid. Te beginnen met een training van zes maanden, waar hij alle technische kneepjes van het vak leerde en zijn Egyptisch-Arabisch accent gekneed werd tot een Syrische tongval. Hij nam de rol aan van een Syrische zakenman die in Argentinië woonde, maar verlangde terug te keren naar zijn vaderland. Zo stapte hij op 6 februari 1961 op een vliegtuig naar Zürich als Eli Cohen, om van daaruit als Kamil Amin Thaabet naar Buenos Aires door te reizen.

Met geld strooien

In de Argentijnse hoofdstad werkte hij zich binnen in de jetset van de daar aanwezige Syrische gemeenschap door gul met geld te strooien, feestjes af te schuimen en die zelf op touw te zetten. Zo geraakte hij al gauw bevriend met invloedrijke Syrische expats, onder wie de militaire attaché in het land, kolonel Amin Al-Hafez. Na een jaar had hij voldoende geloofsbrieven om de stap naar Syrië te zetten. Hij vestigde zich in hoofdstad Damascus, in een appartement dat pal tegenover het hoofdkwartier van het Syrische leger lag.

Hij bleef feestjes organiseren, waarop hij zijn voorname genodigden overlaadde met alcohol en vrouwelijk schoon. Dat bracht de tongen los. En hoewel hij zelf ook duchtig van zijn lokaas profiteerde - hij zou zeventien maîtresses hebben gehad - wist hij altijd bloednuchter te blijven. Wat hij hoorde, stuurde hij 's nachts naar Israël door. Dat gebeurde met een zendtoestel dat hij Damascus had binnengesmokkeld in de valse bodem van een keukenmixer, terwijl de antenne verborgen zat in het snoer van zijn scheerapparaat.

Uitgeholde meubels

Als hij microfilms of foto's bij zijn opdrachtgevers moest krijgen, verborg hij die in de uitgeholde poten van het meubilair waarin hij handel dreef. Cohen had ook wel geluk, want toen het Syrische leger in 1963 tot een staatsgreep overging, kwam zijn Argentijnse vriend Amin Al-Hafez op de presidentsstoel terecht. Hij bond die nog meer aan zich toen Hafez de diagnose van keelkanker kreeg. Cohen bracht hem in contact met een gereputeerde chirurg in Parijs en zou zo zijn leven hebben gered - waardoor er geen enkele deur meer gesloten bleef voor de spion.

De Syriërs luisterden ook naar zijn raad. Toen hij tijdens een rondleiding op de Golan - het plateau dat aan Israël grenst - bezorgdheid veinsde voor de soldaten die daar in de blakende zon hun posities bewaakten, werden er al vlug eucalyptusbomen geplant. Die boden de soldaten schaduw - maar toen het Israëlische leger de Golan in juni 1967 binnenviel, hielpen de bomen om de vijand feilloos te lokaliseren. Dat gaf Cohen de reputatie dat hij de Zesdaagse Oorlog hoogstpersoonlijk heeft gewonnen voor zijn land, hoewel hij toen al overleden was.

Op heterdaad betrapt

Het was de Syriërs beginnen te dagen dat er een mol in hun middens vertoefde. Cohen was zich daarvan bewust en toen hij in november 1964 stiekem even naar Israël reisde - hij ondernam slechts drie van zulke bezoeken - vroeg hij om zijn missie te beëindigen. Zijn opdrachtgevers drongen er echter op aan om nog één keer te vertrekken en in januari 1965 werd Cohen op heterdaad betrapt. Dat gebeurde nadat de Syrische inlichtingendienst alle radiotransmissies stilgelegd had en met behulp van Russische apparatuur het signaal vanuit zijn flat capteerde.

Cohen werd ter dood veroordeeld en smeekbeden vanuit de hele wereld - inclusief een gratieverzoek van paus Paulus de Zesde - vielen in dovemansoren. In België nam koningin-moeder Elisabeth het openlijk voor Cohen op en bood oud-premier Camille Huysmans zich aan om in Damascus te bemiddelen. Maar het vonnis was nog maar tien dagen oud toen Cohen op 18 mei 1965 werd opgeknoopt op het 'Sahat Al-Marjah', ook bekend als het Martelarenplein. Zijn lichaam bleef daar zes uur hangen.

Pogingen van Israël om zijn stoffelijke overschot terug te krijgen, hebben nooit tot iets geleid. Officieel zijn ook de Syrische autoriteiten het spoor naar Cohens graf in de loop der jaren bijster geraakt. Twee jaar geleden verschenen er plots wel nooit geziene filmbeelden van zijn terechtstelling op Facebook. Die waren kennelijk buitgemaakt door een Syrische verzetsmilitie in een verlaten overheidsgebouw. Zijn weduwe zegt blij te zijn met de terugkeer van het horloge. "Dat voelt wel aan als een stuk van zijn lichaam, alsof er een beetje van zijn bloed in zit."