Terry Gilliam over zijn Don Quichot-film: “Alle waanzin is naar buiten gekomen”
De ene kan na bijna dertig jaar eindelijk zijn film over Don Quichot voorstellen, de twee anderen werken naarstig aan een theatrale musical over de man van La Mancha. Filmregisseur Terry Gilliam en theatermakers Michael De Cock en Junior Mthombeni zoeken samen naar wat de iconische ridder vandaag nog betekent.
Of het nu Thierry is of toch gewoon Terry, twijfelt theatermaker Junior Mthombeni nog even. Zijn collega, KVS-directeur Michael De Cock, is zekerder van zijn stuk. Gewoon Terry dus, al blijft 'Thierry' een running gag tussen de twee KVS'ers.
Het gaat, voor alle duidelijkheid, om Terry Gilliam. Het voormalige Monty Python-lid is op het Brussels International Film Festival om er zijn nieuwste film, The Man Who Killed Don Quixote, voor te stellen. Sinds het prille ontstaan van het eerste idee om aan de slag te gaan met het iconische personage van Miguel Cervantes, zijn er bijna dertig jaar gepasseerd: overstroomde sets, overvliegende straaljagers en een draaimolen aan producenten die geld beloofden en er niet mee over de brug kwamen, deden vermoeden dat Gilliams film er nooit zou komen. Het gevecht tegen de windmolens is overigens nog altijd niet helemaal afgelopen, nu zijn voormalige producent een rechtszaak heeft aangespannen om zelf de rechten over de film te verkrijgen.
Daarover mogen De Cock en Mthombeni géén vragen stellen, zo maakt de persverantwoordelijke duidelijk. De twee theatermakers zijn op dit moment zelf aan de slag met de erfenis van Cervantes én die van Jacques Brel: in september gaat L'homme de La Mancha in première, een coproductie met de opera De Munt, en een herwerking van de gelijknamige musical die Jacques Brel vijftig jaar geleden schreef. De voorstelling moet het nieuwe KVS-seizoen openen, en op het moment dat De Cock en Mthombeni hun filmende collega ontmoeten, hebben ze nog maar weinig tegenslag gekend. “Hout vasthouden”, grijnst Mthombeni.
Op het eerste gezicht is er dus weinig dat de twee partijen met elkaar verbindt, behalve dan het feit dat ze anno 2018 met Don Quichot aan de slag gaan. Vraag je aan Michael De Cock hoe hij voor het eerst kennismaakte met de dolende ridder, dan antwoordt hij: “Er was in Kontich een frituur die Don Quichot heette.” En als hij de vraag dan weer voorlegt aan Gilliam, antwoordt die dat hij geen flauw idee heeft hoe hij kennismaakte met de windmolenbevechter.
Beperkingen
“Quichot is een van de dingen die iedereen wel kent, wanneer hij opgroeit, zonder ooit het boek gelezen te hebben”, lacht de regisseur, die zichtbaar opgetogen is dat hij collega-kunstenaars voor zijn neus krijgt, in plaats van een journalist van dertien in een dozijn. “Ik heb het boek pas gelezen toen ik besloot om een film over hem te maken. In 1989 dus. Ik had toen al een budget van 20 miljoen dollar gekregen, zonder het boek nog maar gelezen te hebben. De executive producer van The Adventures of Baron Munchausen (Jake Eberts, EWC) heeft de studio gebeld, en zei: 'Ik heb twee namen: Gilliam en Quichot.' Het geld was meteen binnen. Toen dacht ik: misschien moet ik toch het boek maar eens lezen.”
“Zo maken wij ook theater”, grapt De Cock terug. “We vinden een titel uit en krijgen het geld.” Tegenslagen hebben De Cock en Mthombeni dan nog wel niet meegemaakt, maar ze hebben dan ook niet meteen nood aan de budgetten waarmee filmmakers aan de slag gaan. Zie de beperking als een uitdaging, raadt Gilliam aan. “Als ik de tijd en het geld had om de films te maken zoals ik ze voor ogen heb, zouden ze waarschijnlijk niet zo goed zijn. Dat weten jullie ook, als je theater maakt. De beperkingen zorgen ervoor dat je harder vecht, en dat je interessantere ideeën ontwikkelt.”
'Als ik de tijd en het geld had om de films te maken zoals ik ze voor ogen heb, zouden ze niet zo goed zijn. Beperkingen zorgen ervoor dat je harder vecht'
Hij vertelt zelf over hoe The Man Who Killed Don Quixote, na elfendertig tegenslagen en evenzoveel confrontaties met een lege portefeuille, er helemaal anders uitziet dan de film die hij in de vroege jaren 90 wilde opnemen. Het hoofdpersonage van Quixote is Toby (Adam Driver), een reclameregisseur die ooit, als ambitieuze student aan de filmschool, een gedurfde bewerking van het Quichot-verhaal regisseerde. Voor de opnames van een reclamespot is hij terug in La Mancha, de Spaanse streek waar Cervantes en hijzelf hun artistieke hoogdagen beleefden. Zijn voormalige hoofdrolspeler, de lokale schoenmaker (Jonathan Pryce), is zijn verstand verloren, denkt dat hij echt Don Quichot is, rekruteert Toby als zijn schildknaap Sancho Panza, en neemt hem mee naar een wereld waarin heden en verleden door elkaar lopen.
“Toen ik er eerst aan begon," legt Gilliam uit, “zou de film er nog helemaal anders uitzien dan nu het geval is. Toen zou het begonnen op een dorpspleintje, met allemaal oude kerels die een koffietje drinken en zeuren over 'If only', weet je wel? 'Als ik dit maar had gedaan. Als ik dat maar niet had gedaan.' Het waren allemaal mannen die vergeten waren hun leven te leiden. En eentje zou zeggen: 'Nu ga ik volop leven. Ik heb misschien nog maar een paar jaar', en zo zou hij nu een soort Quichot worden.”
De Cock: “Nu heb je het verhaal omgedraaid. Je begint met Sancho Panza.”
Gilliam: “Die verandering heb ik gemaakt toen ik de film met Johnny Depp zou maken. Toen hadden we ook al het personage van de commercial-regisseur, al herinner ik me niet meer precies hoe het verder met hem ging – ik denk dat hij ook wel een affaire had met de vrouw van zijn baas, en uiteindelijk een ongeluk kreeg. Waarna hij in de 17de eeuw terechtkomt, en de echte Don Quichot ontmoet. Wat we nu uiteindelijk hebben gemaakt, is een veel beter verhaal. Over een personage dat al een film gemaakt heeft over Don Quichot...”
De Cock: “Een personage dat een droom heeft, en die heeft achtergelaten.”
Gilliam: “Een onschuldige dromer, die is gecorrumpeerd door succes, inderdaad. Dat is een beter verhaal.”
(Lees verder onder de video.)
De kracht van fantasie
Het verhaal dat De Cock en Mthombeni in september zullen vertellen, ziet er anders uit, maar de essentie is niet zo verschillend. “Cervantes komt in de gevangenis terecht – wat ook echt gebeurd is – en wordt terechtgesteld”, aldus De Cock. “Dan vertelt hij zijn verhaal, de love story tussen Don Quichot en zijn jonkvrouw Dulcinea, als een raamvertelling, en iedereen begint mee te spelen. Het is een soort ultieme verdediging van de kunsten, en dat vind ik vandaag, zonder in clichés te willen vervallen, heel waardevol. Omdat kunstenaars meer en meer als paria's worden bekeken.” Het is een “ode aan de kracht van de fantasie, aan de kracht van durven te dromen”, vult Mthombeni aan. “En aan wat dat kan teweegbrengen.”
En dus willen de twee KVS'ers weten: “Je film is een hedendaags verhaal. Waarom heb je het gevoel dat het op die manier verteld moet worden?”
Gilliam: “Ik denk niet dat een modern publiek een traditionele versie helemaal zou kunnen begrijpen: Don Quichot is een 17de-eeuws personage dat fantaseert over figuren uit de 12de eeuw – een modern publiek zou het verschil tussen die personages niet begrijpen. Daarom dat ik voor een hedendaags personage heb gekozen: zo kan het publiek het verhaal vanuit zijn standpunt bekijken. En het was ook goedkoper: als ik een 17de-eeuwse film moet maken, zou ik alle telefoonkabels en vliegtuigen moeten vermijden.”
De Cock: “Maar waarom blijft het verhaal vandaag zo relevant?”
Gilliam: “Ik wist niet dat het vandaag nog relevant was! (lacht) Wel, natuurlijk is het nog relevant, maar daar denk ik nooit aan. Ik probeer er sowieso niet te hard van uit te gaan dat de manier waarop ik de wereld zie ook de manier is waarop andere mensen de wereld zien. Maar ik denk dat alle films die ik heb gemaakt op de een of andere manier wel iets te zeggen hebben over de wereld waarin we leven, zelfs de Python-films.”
Moderne wereld
Er zitten in The Man Who Killed Don Quixote heel wat verwijzingen naar de huidige samenleving – de wantrouwige houding tegenover de islam op kop. Wanneer Toby een aantal vrouwen in boerka meteen als potentiële terroristen aanziet, blijkt het gewoon om Moorse vluchtelingen te gaan die in Spanje een beter leven zoeken, en maant Quichot hem aan om eerbied te hebben voor hun geloof. Een belerend vingertje steekt Gilliam niet op, en de scène is maar een detail uit de film, maar ze resoneert wel bij de Brusselse makers, die er een punt van maken om een zo divers mogelijke samenleving bij de schouwburg te betrekken.
Mthombeni: “Ik vond het bijzonder hoe je ook die scène over vluchtelingen in de film hebt verwerkt. Dat thema is sterk aanwezig.”
'Ik denk dat alle films die ik heb gemaakt op de een of andere manier wel iets te zeggen hebben over de wereld waarin we leven, zelfs de Python-films'
Gilliam: “Ja, natuurlijk! Dat zit ook heel sterk in het boek. Cervantes schreef over de islamitische wereld, over de Moren die het land werden uitgezet. Het was heel belangrijk om dat ook mee te nemen in de film. Islam maakt nu eenmaal deel uit van de moderne wereld, dus waarom dat er niet meteen in verwerken? Sancho Panza denkt dat het terroristen zijn, terwijl het eigenlijk vluchtelingen uit Marokko zijn, op zoek naar een beter leven. Sommigen zeiden me: vermijd dat maar. En zeg zeker niet 'Allah'. En noem het zeker geen heidenen! Terwijl Quichot net zegt: toon een beetje respect, ook al geloven ze in een andere god.”
De Cock: "In al je films zit een soort verlangen om te ontsnappen. Maar de mensen kunnen het niet. Je films hebben een vaak beklemmende sfeer, die de personages niet kunnen ontlopen.”
'Ik hou niet van die superheldenfilms: de regels van de hedendaagse realiteit lijken er niet te bestaan. Zelfs de zwaartekracht niet. Dat vind ik niet interessant'
Gilliam: “Is dat niet het leven? Als je geen dromen hebt, hoe kan het leven dan interessant zijn? Maar de werkelijkheid – geld, tijd – houdt je vaak tegen om te doen wat je wilt. We hebben allemaal dromen, maar worden dan geconfronteerd met de beperkingen van de realiteit. Het favoriete beeld uit al mijn films komt uit Brazil (Gilliams kafkaëske film over een suffe bediende die de vrouw van zijn dromen probeert te vinden, EWC), wanneer het personage van Jonathan Pryce probeert weg te vliegen en de straatstenen hem terug naar beneden trekken. Dat is de dynamiek van het leven. Daarom houd ik niet van die superheldenfilms: de regels van de hedendaagse realiteit lijken er niet te bestaan. Zelfs de zwaartekracht bestaat er nauwelijks. Dat vind ik niet interessant.”
Krankzinnig
Niet dat Gilliam zich mateloos interesseert voor de actualiteit. Als Mthombeni hem vraagt hoe hij naar de wereld van vandaag kijkt, zucht hij. “Ik weet het niet. Dat is mijn probleem momenteel. Mijn vrouw zegt dat het komt doordat ik oud ben geworden. Maar ik denk dat het komt door de chaos: de doos van Pandora is geopend, en alle waanzin is vrijgekomen. Ik geloof niet meer in politiek. Ik wil gewoon in mijn tuin zitten.” Evenmin wil hij Don Quichot overromantiseren.
“Is Don Quichot voor jou een dromer," vraagt De Cock nog, “of gewoon een krankzinnige?”
“Ik denk dat hij krankzinnig is”, lacht Gilliam. “In onze versie zeker: hij is een slachtoffer van films. Dat is net zo als in Brazil: eerst is hij een dromer, dan wordt hij een krankzinnige.”
'Krankzinnigen zijn waarschijnlijk de meest vrije personen. Enkel een dwaas, een gek of een kind kan de wereld op een perfect redelijke manier bekijken'
De Cock: “Wat houdt krankzinnigheid dan juist in?”
Gilliam: “Het is iets geweldigs. (lacht) Krankzinnigen zijn waarschijnlijk de meest vrije personen. Enkel een dwaas, een gek of een kind kan de wereld op een perfect redelijke manier bekijken.”
De persverantwoordelijke komt duidelijk maken dat de tijd erop zit: weldra is het weer een gewone journalist die Gilliam een paar vragen komt stellen. Nog snel vraagt Mthombeni naar tips. Gilliams voornaamste raad: doe je eigen ding, en laat je niet tegenhouden door het gewicht van het boek. “Want altijd als ik een verfilming zie... Jaren geleden (in 1992, EWC) hebben ze een reeks gemaakt voor de Spaanse televisie, met Fernando Rey als Don Quichot. Rey was geweldig, maar de reeks was gewoonweg saai. Alle Spanjaarden die het proberen te doen, worden verpletterd door het gewicht van het boek. 'We moeten trouw zijn aan het boek!', denken ze. Je moet helemaal niet trouw zijn aan het boek! Gebruik gewoon de stukjes die je aanspreken, en verder moet je simpelweg begrijpen wat het boek wil zeggen.”
'Uiteindelijk is dat toch wat we doen: we stelen. Iedereen die een beetje creatief is, pikt andermans ideeën en weet het te vermommen '
Wat dat betreft, zo voegt Gilliam er nog aan toe, mogen ze ook stukjes uit zijn eigen film gebruiken. “Het is jullie stuk, dus doe ermee wat je wilt. Maar jullie kunnen alles pikken uit mijn film, als jullie willen.”
Mthombeni: “Dat waren we eigenlijk al van plan." (lacht)
Gilliam: “Uiteindelijk is dat toch wat we doen: we stelen. Iedereen die een beetje creatief is, pikt andermans ideeën en weet het te vermommen zodat mensen niet realiseren dat je het niet zelf verzonnen heeft.”
The Man Who Killed Don Quixote is vanaf woensdag in de bioscoop.