Waarom de VS en de EU aan de rand van een handelsoorlog staan

Toen CBS Evening News-presentator Jeff Glor Trump vroeg wie de grootste tegenstander van de VS was, hoefde de Amerikaanse president niet lang na te denken: "We hebben een heleboel tegenstanders. Ik denk dat de Europese Unie een tegenstander is door wat zij tegen ons doen in de handel." Pas daarna sprak de Amerikaanse president over Rusland en China.

Het noopte Europees president Donald Tusk tot een scherpe reactie: "Amerika en de EU zijn beste vrienden. Wie zegt dat we tegenstanders zijn, verspreidt fake news." De zenuwen zijn als nooit tevoren gespannen tussen Washington en Brussel. Na anderhalf jaar presidentschap van Trump zijn er stevige barsten in het westerse bondgenootschap. De vroegere bondgenoten staan nu ook op de rand van een ingrijpende handelsoorlog.

Europees Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker trekt vandaag naar Washington, waar hij rond 19.30 uur (onze tijd) in het Witte Huis ontvangen zal worden door president Trump. Die had Juncker zelf uitgenodigd om het handelsconflict te bespreken.

Het leek even op een verzoenend gebaar van Trump, maar voorafgaand aan de ontmoeting met de Europese leider trok hij als vanouds van leer tegen de Europese Unie. "Landen die ons jarenlang in de handel unfair hebben behandeld, komen allemaal naar Washington om te onderhandelen. Invoerheffingen zijn fantastisch!", liet hij via Twitter weten. 

Maandag liet Trump verstaan dat er misschien een invoertarief van 20 procent komt voor Europese auto’s. De vele Mercedessen, BMW’s en Volkswagens op de Amerikaanse wegen zijn deze "America First"-president een doorn in het oog. Hij valt de EU geregeld aan voor de invoerrechten van 10 procent die het blok oplegt voor buitenlandse auto’s, terwijl de VS maar een importtarief van 2,5 procent oplegt.

Volgens de EU is dat maar een deel van het verhaal. De Amerikaanse invoerrechten op bijvoorbeeld vrachtwagens zijn hoger dan de Europese. En dat geldt ook voor andere producten. Als je alle invoerheffingen neemt, lagen die in de EU voor Amerikaanse goederen op 3 procent (2015). De Amerikaanse invoerheffingen zijn met 3,3 procent zelfs een fractie hoger dan de Europese.

De twee handelsblokken liggen al op ramkoers sinds Trump een invoerheffing van 25 procent oplegde voor Europese staalproducten en 10 procent voor aluminium. De Europese Unie reageerde meteen met invoerheffingen op Amerikaanse producten voor een waarde van 2,8 miljard euro, zoals whisky en zelfs Harley Davidson-motoren.

Maar als Trump zijn dreiging voor invoerheffingen op auto’s uitvoert, gaat het meteen over grote bedragen. De auto-export van de EU naar de VS bedraagt meer dan 40 miljard euro en Duitsland zou het hardst getroffen worden. De EU zal zeker een gelijkaardig bedrag aan Amerikaanse producten aan een invoerheffing onderwerpen. 

Commissievoorzitter Juncker gaat blijkbaar niet met een duidelijk voorstel naar Washington. Volgens de woordvoerster van de Europese Commissie is het belangrijkste doel van het bezoek om de dialoog open te houden. Handelscommissaris Malmström, die meegaat met Juncker, zei vooraf dat Juncker de situatie vooral wil de-escaleren en ervoor zorgen dat de crisis niet nog erger wordt. Juncker zal volgens haar ook het belang van de onderlinge handelsrelatie in de verf zetten.

Die vertegenwoordigt een waarde van 1000 miljard en 15 miljoen banen hangen ervan af. Of Juncker daarmee bij Trump zal kunnen rekenen op een welwillend oor, is zeer twijfelachtig. De megaboete die de Europese Commissie Google oplegde, 4,3 miljard euro, is voor Trump het zoveelste bewijs dat de EU erop uit is de VS te beroven. "Ik heb het jullie nog zo gezegd", tweette hij meteen. 

Eerder al had president Trump gezegd dat de VS voor de wereld, ook voor de EU dus, een spaarvarken is en dat daar een einde aan moest komen. Tijdens de inmiddels beruchte G7-bijeenkomst in Canada, waar Trump weigerde het slotcommuniqué te ondertekenen, noemde hij de Commissievoorzitter nog een "brutale moordenaar". Juncker, die het zelf vertelde in een speech voor het parlement van Beieren, wist niet goed of hij dat moest opvatten als een compliment.

De dreigende handelsoorlog tussen de VS en de EU is geen commercieel meningsverschil. Het gaat over veel meer, zeker in de ogen van de Amerikaanse president. Trump denkt vreemd genoeg zoals veel Europeanen: hij maakt geen verschil meer tussen economische belangen en strategische belangen. Europeanen denken in termen van economie omdat wij geen strategische bedreigingen meer zien.

Velen in Europa denken dat achter alle Amerikaanse beslissingen puur economische belangen zitten. Maar dat was nu precies het verschil tussen Europa en een grootmacht zoals de VS. Die nam beslissingen die vooral gebaseerd waren op de grote strategische belangen van de VS. Een multilaterale handelsdeal kon inderdaad leiden tot een handelstekort van de VS met de EU van 150 miljard, maar Washington besefte dat een wereldorde gebaseerd op liberale handelspraktijken uiteindelijk in het voordeel van de VS was.

Trump maakt dat onderscheid niet meer. Hij gooit strategische en commerciële belangen op een hoop. Hij ziet alles in termen van geld en onmiddellijk gewin. Vandaar ook zijn ongeziene aanval op Duitsland aan de vooravond van de NAVO-top. Trump vindt dat Duitsland profiteert van de Amerikaanse veiligheidsparaplu en het extra geld dat daardoor vrijkomt, misbruikt om Amerikaanse producten weg te concurreren.

Dat Duitsland om historische reden minder uitgeeft aan defensie, dat de VS in Europa aanwezig is omdat Amerikaanse militairen in het verleden twee keer hebben moeten ingrijpen om een einde te maken aan een wereldconflict, dat zijn argumenten die de huidige bewoner van het Witte Huis naast zich neerlegt. 

En de electorale kortetermijnwinst die Trump boekt door het invoeren van handelstarieven (populair bij zijn nationalistisch ingestelde kiezers), wordt niet tenietgedaan door de economische problemen die dat veroorzaakt op de iets langere termijn. Als die problemen eenmaal tastbaar zijn, zitten we al in een volgende verkiezingscyclus.

De Europese Unie is ook een antithese voor alles waar Trump voor staat. De EU is een multilaterale internationale instelling die een deel van de nationale bevoegdheden van de lidstaten heeft overgenomen. Dat is verwerpelijk in de ogen van de rechtse nationalistische stroming die de campagne van Trump heeft gesteund (alt-right).

Voorman Steve Bannon, in de beginmaanden van het presidentschap van Trump zijn belangrijkste politieke strateeg, heeft zelfs in het hart van de EU, in Brussel, een hoofdkwartier opgericht voor populistische en/of nationalistische bewegingen in Europa. "The Movement", zo heet de politieke groep, moet dergelijke bewegingen in Europese landen gaan ondersteunen voorafgaand aan de Europese verkiezingen van mei volgend jaar. De bedoeling is uitdrukkelijk om uiteindelijk voldoende zetels te veroveren om de werking van de Europese instellingen te bemoeilijken.

De Europese Unie is ook een instelling die gebaseerd is op duidelijke regels. En de Europese lidstaten dragen dit ook uit in hun buitenlandse politiek. Zij willen dat de internationale relaties worden geregeerd door duidelijke afspraken, die liefst ook nog afdwingbaar zijn. De VS heeft gezorgd voor de context waarbinnen dit mogelijk was. Als machtigste land in de wereld had de VS alle voordeel bij een dergelijke internationale ordening, omdat het die grotendeels zelf naar zijn hand kon zetten. Vandaar dat de VS de EU als organisatie nooit in vraag heeft gesteld.

Dat veranderde met Trump. Hij ziet de internationale relaties meer als een strijdtoneel waar alleen de sterksten het voor het zeggen hebben, waar macht belangrijker is dan regels. Voor een organisatie als de Europese Unie is in een dergelijke internationale orde geen plaats meer. Trump doet er alles aan om de EU te ondermijnen, met zijn handelstarieven, maar ook met pogingen om individuele EU-landen te overtuigen dat ze beter af zijn met een puur bilaterale deal met de VS. Zo heeft hij geprobeerd de Franse president Macron in april dit jaar te overtuigen om de EU te verlaten. In ruil zou Frankrijk een betere handelsdeal krijgen met de VS.

De Amerikaanse president ziet intussen ook dat de interne cohesie binnen de EU verzwakt wordt door de opkomst van allerlei rechts-populistische bewegingen. In Oostenrijk en Italië zitten ze al in de regering. In Duitsland heeft Alternative für Deutschland (AfD) nu bijna 100 volksvertegenwoordigers in de Bundestag.

De migratiekwestie, die de opmars van deze partijen heeft aangewakkerd, zorgt ook voor grote meningsverschillen tussen de traditionele West-Europese en de nieuwe Oost-Europese lidstaten. Trump, die zelf een streng migratiebeleid voorstaat, gebruikt ook dit thema om de landen van de EU uit elkaar te drijven. Zo meldde hij in juni via Twitter dat de misdaad in Duitsland stijgt en dat het een grote fout was om miljoenen mensen binnen te laten. De misdaadcijfers tonen evenwel aan dat die nooit zo laag hebben gelegen en dat misdrijven gepleegd door buitenlanders vorig jaar zelfs met een kwart zijn gedaald.

De Europese Unie is door deze vijandigheid vanuit het Witte Huis duidelijk verrast. "Wie heeft er nog vijanden nodig als je dergelijke vrienden hebt", vroeg Europees president Tusk zich af na de invoering van de Amerikaanse handelstarieven.

De Europese landen hebben er tot nu toe voor gekozen om Trump niet te bruuskeren. Ook tijdens de recente NAVO-top is niemand van de Europese lidstaten in de tegenaanval gegaan. De Europese leiders denken wellicht dat het zijn tijd wel zal duren en dat na de doortocht van Trump in het Witte Huis het vroegere bondgenootschap zal herleven.

Dat is vermoedelijk ook de opdracht van Jean-Claude Juncker tijdens zijn ontmoeting met Trump: probeer geen onherroepelijke schade aan te richten in de onderlinge relatie tussen de EU en de VS, laat het handelsconflict in geen geval escaleren. En wie weet, misschien slaagt de "brutale moordenaar" erin om Trump te overtuigen dat uiteindelijk niemand iets te winnen heeft bij een handelsoorlog. Maar voorlopig staan de lichten eerder op rood dan op groen.