Controversiële pauselijke brief "Humanae vitae" is 50 jaar oud
Exact 50 jaar pakte paus Paulus VI uit met een encycliek, een pauselijke brief, die heel veel stof deed opwaaien: "Humanae vitae". Want hij kantte zich zeer openlijk tegen het gebruik van voorbehoedsmiddelen.
Op 25 juli 1968 publiceerde paus Paulus VI zijn brief "Humanae Vitae" ("Over het menselijk leven"). In niet mis te verstane bewoordingen sprak de paus zich uit over het leven, over geboortecontrole, over seksualiteit en over de na te leven moraal. Nét daarom is de brief vijf decennia na datum nog altijd verguisd aan de ene kant en geprezen aan de andere kant.
Want het is een sermoen tegen seksualiteit om de seksualiteit, het is een pleidooi voor trouw in het huwelijk. Zeggen de aanhangers. De tegenstanders zagen en zien het als een ouderwets standpunt, vrouwonvriendelijk, niet mee met de tijd en betuttelend.
Op basis van de zevende (en laatste) pauselijke brief van Paulus VI werd geboorteregeling besproken. De "natuurlijke methoden" voor geboorteregeling waren toegelaten, dat was dan "verantwoord ouderschap". Maar niet-natuurlijke ingrepen zoals abortus, de pil, het condoom of sterilisatie bleven verboden.
Staat haaks eigenlijk op de geest van het Tweede Vaticaans Concilie dat drie jaar geleden door dezelfde paus werd afgesloten. Daarin werd gepleit voor aggiornamento, mee zijn met de tijd, de leer aanpassen aan de moderne tijden en de moderne moraal. Al had het Concilie het vooral over religieuze en liturgische kwesties, eerder dan over gezinsthema's. Al stond toen al het "verantwoord ouderschap", daar zijn we weer, centraal.
Een man mag een vrouw niet alleen maar zien als instrument om zijn behoeften te bevredigen, hij moet haar liefde en zorg geven
De brief zorgde voor zeer intense reacties. Enkele dagen na de publicatie al moest de paus al direct openlijk communiceren en zijn brief verdedigen. Nogal ongewoon in die tijd, toen waren de media en de pers (én de samenleving zelf) minder kritisch en werd er eerder stilgezwegen dan gereageerd. Maar de inhoud van de brief beroerde zodanig de gevoeligheden van veel gelovigen dat de reacties luid, duidelijk en massaal waren.
Heftige contra's en pro's
Veel gelovige vrouwen keerden zich af van de paus en van de inhoud van zijn brief. Zij zagen in de ban op voorbehoedsmiddelen een antivrouwelijk standpunt. Vrouwen wilden hun eigen keuzes maken, zeker als het over hun lichaam ging. Het was ook de tijd van de pil, die enkele jaren ervoor was ontwikkeld en gecommercialiseerd en die haar intrede had gedaan in de geesten en de apotheken in Europa. Vrouwen wilden zelf beslissen, ook over hun seksueel leven.
Er kwamen zelf openlijke manifestaties van, al waren die een kort leven beschoren. Maar in de praktijk kantten veel vrouwen zich tegen de brief en praktiseerden ze hun leven, geloof en seksualiteit op een andere, haast "zondige" manier. Vrouwenorganisaties deden en doen de brief af als verwerpelijk "omdat hij heeft gezorgd voor armoede en afhankelijkheid bij vrouwen én voor de overdracht van seksuele aandoeningen zoals hiv."
De voorstanders (en dus vooral de paus) hadden het over de goede huwelijksmoraal die in "Humanae vitae" huisde: trouw, liefde, toewijding. De man mocht de vrouw niet zien als een middel om seksuele bevrediging te vinden. Toelaten van anticonceptie zou enkel maar promiscue gedrag, zedenverval en ontrouw veroorzaken. Conservatieve beschouwers zagen in latere decennia, met een veranderende samenleving, zelfs iets profetisch in de encycliek.
De paus bleef echter bij zijn brief, bleef achter zijn woorden staan en verklaarde dat hij diep had nagedacht en zelfs had "geleden" om tot de brief te komen. Maar vond dat de inhoud van de brief nu eenmaal de waarheid was (en is), dat gelovigen er moesten naar handelen.
Trouwens, tot nader order heeft het Vaticaan de brief van Paulus VI altijd bevestigd, is er nooit afstand van gedaan. Dus juridisch is dit nog altijd de leer van de Kerk, al hebben moderne tijden om zich heen gegrepen en de moraal toch wat verzacht en aangepast.
Voorbehoedsmiddelen zijn maatschappelijk aanvaard (ook al door de bevolkingsexplosie in probleemgebieden). Binnen de Kerk heerst 50 jaar na datum ook een zachtere visie op de materie, al is die nog nooit officieel uitgesproken of in een document gezet. Al hebben -vooral westerse- kerkleiders (zoals bijvoorbeeld de Belgische bisschop Bonny) zich al afgezet van de teneur van "Humanae vitae".
Paulus VI, afgerekend op zijn laatste encycliek?
Paulus VI (de Italiaan Giovanni Montini) heeft zeven encyclieken geschreven. De eerste drie gingen over het Tweede Vaticaans Concilie waarvan hij de besluiten absoluut wou uitvaardigen. Een progressievere koers dus, vreemd in het licht van zijn laatste brief. Twee andere brieven gingen over de verering van Maria, de zesde ging onder meer over armoede en de kloof tussen rijke en arme landen.
Kortom, Paulus VI wordt misschien wel wat onterecht als hardleers conservatief ingeschat. Hij was zeer begaan met het lot van de arbeiders. Niet toevallig was hij een bewonderaar van de Belgische bisschop Jozef Cardijn, de man die enkele organisaties oprichtte voor de christelijke arbeidersjeugd, waaronder de KAJ. Cardijn werd zelfs kardinaal gecreëerd door Paulus VI, die trouwens een andere Belgische kardinaal, Leo Suenens, tot één van zijn intimi rekende.
Paulus VI was hervormingsgezinder dan zijn laatste encycliek doet vermoeden
Paulus VI was progressiever en stond meer in de wereld dan vaak wordt gedacht. Niet toevallig was hij het die voor het eerst met het vliegtuig rondreisde om zijn missie te verspreiden (van de VS over Australië tot de Filipijnen). Hij wou een man van zijn tijd zijn.
Maar in zijn laatste encycliek vertolkte hij nu eenmaal het standpunt dat de Kerk al lang halsstarrig verkondigde, volgens sommige theologen om de vorige pausen niet af te vallen en om zo het pauselijk gezag niet te ondermijnen. Iets wat zeer gevoelig lag bij de al bij al ijdele en wat angstige Montini.
Vijftig jaar na datum is het dictaat van de paus afgezwakt en vooral minder rigide toegepast, ook al door de secularisering van de maatschappij. Vrouwenrechten hebben veld gewonnen, en dat is maar goed ook, vindt elke weldenkende.
Detail, toevallig of niet: Paulus VI wordt over enkele weken heilig verklaard door paus Franciscus. Naast onder meer de vermoorde Salvadoraanse bisschop Oscar Romero.
(video: bekendmaking van de brief van Paulus VI -in het Engels- én een toespraak op het Sint-Pietersplein in Rome waarin de paus zegt de steun te voelen van velen)
