Terug van (nooit) weggeweest: de burgerlijke ongehoorzaamheid
Van zitstakingen tot straten bij scholen afzetten om propere lucht te eisen: burgerlijke ongehoorzaamheid is alomtegenwoordig. Met de Zweedse vrouw die eigenhandig de uitzetting van een Afghaanse vluchteling voorkwam heeft het fenomeen een nieuw hoogtepunt bereikt. Worden we allemaal ongehoorzamer?
De 22-jarige Zweedse Elin Ersson protesteerde tegen de uitzetting van een Afghaanse vluchteling door voor het vertrek te weigeren neer te zitten in het vliegtuig. Een vliegtuig mag namelijk niet opstijgen zolang er nog passagiers rechtstaan. Het resultaat? Ersson werd samen met de Afghaan geëscorteerd van het toestel en voorkwam zo zijn uitzetting. Meteen ontstond een heftig debat op sociale media: moet Ersson vervolgd worden? Of is haar actie een daad van burgerlijke ongehoorzaamheid, en dus rechtvaardig?
"Het is absoluut burgerlijke ongehoorzaamheid", zegt cultuurfilosoof Lieven De Cauter. "Ersson wilde niet uit eigenbelang blijven rechtstaan, ze wilde een hoger moreel doel dienen." Zelf vindt De Cauter het statement te rechtvaardigen. "Je moet afwegen of het maatschappelijk belang primeert op de geldende wetten en de regels."
'Ersson wilde niet uit eigen belang blijven rechtstaan, ze wilde een hoger moreel doel dienen'
"Burgerlijke ongehoorzaamheid is juridisch een heikel punt", zegt socioloog Walter Weyns (Universiteit Antwerpen), die zich over deze specifieke zaak niet wenst uit te spreken. "Het zijn meestal acties die breed gedragen zijn, en daarom moeilijk te bestraffen."
Het verhaal doet denken aan de zwarte vrouw Rosa Parks die in 1955 weigerde haar plaats af te staan voor een blanke man op de bus toen die vol geraakte. Dat moest nochtans volgens de wet van de staat Alabama in de VS, waar ze woonde. De Cauter: "Vandaag is iedereen het erover eens dat Parks gelijk had. Ze bleef niet zitten uit luiheid, maar om een signaal uit te sturen."
Maar het was de filosoof Hendry David Thoreau die burgerlijke ongehoorzaamheid op de kaart zette in 1849, toen hij weigerde belastingen te betalen aan de Amerikaanse overheid uit onvrede met de slavernij en de Mexicaans-Amerikaanse oorlog. Hij lanceerde het begrip in zijn boek Walden, over de noodzaak aan burgerlijke ongehoorzaamheid.
Daarbij valt vooral op dat de bekendste voorbeelden van ongehoorzaamheid vooral acties zijn van individuen. Weyns: "Het is vaak één persoon die een onrecht wil aanklagen, waarop vaak steun en sympathie van het publiek volgt en een brede beweging ontstaat."
Maar vanaf wanneer is dergelijke ongehoorzaamheid dan te rechtvaardigen? Ersson ontving dan wel veel applaus voor haar actie, ze kreeg ook evenveel mensen tegen zich die vonden dat ze had moeten gaan zitten. "Zolang de actie beperkt blijft tot een statement, en het maatschappelijk belang primeert op de overtreden regel is ze volgens mij te rechtvaardigen", legt De Cauter uit. Ook Weyns vindt dat burgerlijke ongehoorzaamheid een doel kan hebben. "Eén individu dat een onrecht aankaart, dwingt de anderen automatisch tot reflectie. Dat kan je alleen maar toejuichen."
Ongezonde lucht
Ook in Vlaanderen zijn de voorbeelden van – al dan niet rechtvaardige – burgerlijke ongehoorzaamheid legio. Van activisten die ggo-aardappelvelden in Wetteren vernietigen tot ouders die massaal de straat van de school van hun kinderen afzetten uit protest tegen ongezonde lucht.
Maar toch is het fenomeen volgens zowel Weyns als De Cauter niet in opmars. "De neiging om regels en wetten te overtreden neemt volgens mij niet toe, maar de ongehoorzaamheid des te meer", vindt De Cauter. "Kijk maar naar de talloze burgerinitiatieven, als stRaten-generaal en Ademloos, die de pan uitrijzen. De burger is niet langer een individu dat wetten en regels volgt, maar emancipeert, en komt steeds vaker op voor zijn maatschappelijke doelen."
'De neiging om regels en wetten te overtreden neemt volgens mij niet toe, maar de ongehoorzaamheid des te meer'
Dat beaamt Weyns. "Denk aan de talloze ecologische activisten die de overheid voor de rechtbank slepen. De overheid tot de orde roepen is dan wel niet illegaal, maar het is een manier om als burger de overheid in vraag te durven stellen."
Simon Verschelde (43): "Ik tast de heersende conventies af"
Simon Verschelde wil met allerhande projecten de publieke ruimte weer op een zo optimale manier te benutten, Lieve Zusjes, Stoere Broers is daar één van. "Wij willen de stad weer leefbaarder maken."
Dat doen zij door ongevraagd op verborgen plekjes gratis activiteiten te organiseren, zoals een dj-set. "In principe moet je dat aanvragen, maar dat duurt zo lang." Het is evenwel niet enkel een waarschuwing naar de gemeente toe, Verschelde wil de mensen ook wakker schudden: "Wij zijn te geconditioneerd in het aanvaarden van de heersende conventies. We moeten die aftasten en tot het besef komen dat de publieke ruimte ook van ons is."
Verschelde zette ook individuele acties op. Vorige maand legde hij nog een geveltuintje aan, een daad die in zijn woonplaats Wevelgem illegaal is: "Ik woon in een grijze gemeente en wilde daar verandering in brengen." Verschelde boekte resultaat, want de gemeente besloot het reglement te veranderen en nu ook groenslingers, nomadische bomen en kindermoestuinen te tolereren.
Hij kwam slechts tweemaal in aanraking met de politie en die waren naar eigen zeggen altijd vriendelijk: "Die mannen doen ook alleen maar hun werk natuurlijk, maar zij zien ook wel dat wij geen zware dingen doen." Waarom Verschelde niet via politieke weg zijn doel probeert te bereiken? "Ik ben helemaal geen politieker", lacht Verschelde. "Bovendien boek je nu eenmaal sneller resultaat op deze manier en het is ook gewoon veel boeiender."
Bram Dewolfs (39): "Je vraagt toch geen toelating aan het doelwit van je actie?"
Vijf jaar geleden riep filosoof Philippe Van Parijs op tot een picknick om een einde te maken aan de dominantie van de auto in Brussel. Bram Dewolfs was meteen enthousiast en hij richtte Pic Nic the Streets op.
"Een picknick is het ideale middel om een signaal uit te zenden. Het is vriendelijk en laagdrempelig, een soort van originele sit-in", aldus Dewolfs. Zes à zeven picknicks met in totaal zo'n 15.000 aanwezigen volgden elkaar op, en met resultaat. "De stad is uiteindelijk bezweken: er is nu al twee jaar een autovrije zone en dat is volledig aan ons te danken. Dat plan lag al tien jaar op het Brusselse bureau, maar wij katalyseerden het project."
De organisatie koos er bewust voor om geen aanvraag in te dienen voor de picknicks. "Het is toch raar om toestemming tot protest te vragen bij de instantie waartegen je protesteert?" De non-respons van de stad Brussel op de voorstellen van de organisatie, zette Dewolfs aan om het heft in eigen handen te nemen. "Eerst nee, dan ja, en dan wordt de Anspachlaan plots het pronkstuk van het Brusselse schepencollege. Ik wist dat de publieke opinie een doorbraak zou kunnen vormen, het diende als een soort van officieuze enquête."
Of hun werk er nu opzit? "Neen, zeker niet, de Anspachlaan is nu wel autovrij, maar het mobiliteitsprobleem is nog altijd niet opgelost." Daarom wil Pic Nic the Street in het najaar een stap verder gaan en ook op de kleine Brusselse Ring picknicks organiseren: "Wij willen af van de strop die er nu ligt rond Brussel. We willen de Ring abnormaliseren en auto's nog verder van het centrum weg houden."
Lees ook
Geselecteerd door de redactie
