Belgisch 'Dr. House-team' ontdekt nieuwe ziekte

Het is een succesverhaal voor het Programma voor Ongediagnosticeerde Zeldzame Aandoeningen (PrOZA) van het UZ Gent. Drie jaar geleden werd het zogenaamde Belgische 'Dr. House'-team opgericht, dat zich zou buigen over onverklaarbare en vreemde symptomen waarmee patiënten soms al jaren rondlopen. 

Sindsdien kregen ze 450 dossiers doorgestuurd. Ongeveer 150 patiënten gingen bij het team ook op raadpleging. "En bij zowat de helft hebben we ook een diagnose kunnen stellen", zegt professor Bruce Poppe, diensthoofd van het Centrum Medische Genetica. 

Een van de patiënten die na jaren onduidelijkheid eindelijk een antwoord kregen, is een 43-jarige man met ernstige neurologische problemen. "Het is een van de patiënten die ik al jaren volg", zegt neuroloog Dimitri Hemelsoet. "Als kind had hij een normale ontwikkeling, maar op zijn zesde kreeg hij de eerste symptomen: evenwichtsproblemen, epilepsie, cognitieve problemen..."

Inmiddels is de man volledig rolstoelafhankelijk, zit hij in een instelling, is hij niet in staat te praten en begrijpt hij nagenoeg niets. "Hij is zwaar zorgbehoevend. Terwijl het voor zijn ouders altijd een raadsel is geweest waarom hun zoon ziek is geworden", legt de neuroloog uit. "Er was geen oorzaak, geen diagnose en geen behandeling. Al die tijd bleven ze in het ongewisse."

Ziekte van Poppe

Dus boog het PrOZA-team zich over deze case en werd de man genetisch gescreend. "In eerste instantie hebben we gekeken naar de genetische verklaringen die gekend zijn", zegt Hemelsoet. "Maar dat leidde tot niets." Uiteindelijk stootten de specialisten toch op een vreemde genetische variant. Weliswaar van een gen waar wetenschappers op dit moment nog zo goed als niets over weten. 

Het toeval wou dat hetzelfde gen net ook in de Verenigde Staten was opgemerkt. "In Amerika heb je een gelijksoortig project als PrOZA", zegt medisch geneticus Bart Dermaut, die aan deze case meewerkte. "Het Undiagnosed Disease Network heet dat, en onder meer Baylor College en Duke University nemen eraan deel. Op hun website werd het gen ook vermeld als potentieel interessant." 

Begin dit jaar trok het Belgische team naar een congres over zeldzame ziekten in Italië. Daar ontmoetten de wetenschappers een van de Amerikaanse wetenschappers die op hetzelfde gen gestoten waren. Er werden gegevens uitgewisseld en al snel werd duidelijk dat de Amerikaanse cases veel gemeen hadden met de Belgische patiënt. 

"In de VS zijn zes patiënten gespot met een vrij vergelijkbare problematiek. Dat betekent dat er in totaal zeven patiënten bekend zijn", zegt Hemelsoet. "Bij vijf van de zeven, onder wie onze patiënt, gaat het om ernstige neurologische problemen. Bij de twee anderen zijn de symptomen iets milder."

Onderzoek bij fruitvliegen bracht definitief uitsluitsel. Bij die beestjes werd hetzelfde gen uitgeschakeld en vervangen door de genetische variant. Vervolgens zagen de wetenschappers hoe de fruitvliegen gelijkaardige symptomen kregen. De bevindingen staan nu in de American Journal of Human Genetics. 

Voor de naam van de ziekte werd gekozen voor een acroniem van het gen: IRF2BPL. Dus niet 'ziekte van Poppe', 'syndroom van Hemelsoet' of 'aandoening van Dermaut'? "Toegegeven, de naam kan beter", lacht Hemelsoet. "Het gebeurt niet zo vaak meer dat ziektes eigennamen krijgen. Meestal wordt de naam van het gen gekozen en vaak is dat een acroniem dat verwijst naar het eiwit dat door het gen wordt gecodeerd."

Eerste stap

Bovendien is het gen niet nieuw. Het bestond al, maar niemand wist wat het precies deed. "Nog steeds niet, trouwens", geeft Poppe toe. "Maar we kunnen het nu wel voor het eerst linken aan deze ziekte. Evenmin zijn de symptomen van de patiënten –epilepsie, cognitieve problemen, evenwichtsstoornissen... – nieuw. Ook dat zijn gekende problemen. Alleen konden we ze in dit geval niet verklaren. Nu dus wel." 

Hoe vaak het precies voorvalt dat ergens een nieuwe ziekte wordt ontdekt, is niet helemaal duidelijk. Er bestaat geen grote databank waar dit soort revelaties wordt bijgehouden. "Hoe dan ook is het redelijk zeldzaam", zegt geneticus Poppe. "Maar in de gespecialiseerde literatuur worden steeds vaker nieuwe ziekten en syndromen met een genetische verklaring gemeld."

Voor de zeven patiënten betekent de ontdekking niet meteen dat er voor hen ook een oplossing voorhanden is. Het gen is nu gekend, maar waarom net zij de genetische variant hebben of hoe de ziekte behandeld kan worden, blijft voorlopig onduidelijk. 

"Dit is een eerste stap", benadrukt Poppe. "Doordat we weten welke mechanismen aan de basis van de symptomen liggen, kunnen we inzicht krijgen in het ontstaan van de ziekte. Hoe beter je dat kunt ontrafelen, hoe groter de kans dat het ooit leidt tot een therapie."

Bij de zeven patiënten is de genetische variant wellicht 'per toeval' ontstaan. Als ze kinderen zouden hebben, is de kans 1 op 2 dat ze dezelfde ziekte krijgen. "Op die manier zie je erfelijke ziektes in een familie ontstaan", verduidelijkt Hemelsoet. "Er moet altijd iemand de eerste zijn, die het vervolgens doorgeeft aan de rest."

De kans dat de ontdekking nog tijdig tot een behandeling zal leiden voor de 43-jarige Belgische patiënt is veeleer klein. "Toch zijn we blij dat we zijn familie nu wat antwoorden kunnen geven", benadrukt de neuroloog. "Die jarenlange onwetendheid woog op hen. Ze zijn opgelucht dat er eindelijk een verklaring is voor de ziekte van hun zoon."