Dirk Inzé: "Greenpeace indoctrineert de mensen al dertig jaar"

"Ik hoop van harte dat de geschiedenis zal aantonen dat het verzet tegen deze techniek absurd en totaal onterecht is”, zegt Dirk Inzé, wetenschappelijk directeur van het VIB, Vlaams Instituut voor Biotechnologie. “Ik kan mij voorstellen dat mensen aanvankelijk een beetje argwanend waren, en daarom het voorzorgsprincipe wilden hanteren. Maar als de kennis voldoende geavanceerd is, moet je die argwaan laten varen.”

Dirk Inzé is relatief onbekend, en eigenlijk is dat raar: hij is wereldwijd een van de meest geciteerde Belgische wetenschappers en leidt al twintig jaar het wetenschappelijk plantenonderzoek aan het VIB, dat aan de absolute wereldtop staat in de biotechnologie.

Inzé doctoreerde bij onze landgenoten Jef Schell en Marc Van Montagu, die aan de basis liggen van de ggo-technologie: daarmee wordt een stukje DNA uit het ene organisme bij het andere ingebracht, vandaar de afkorting ggo: genetisch gemodificeerde organismen. Die ggo’s zijn nog altijd zeer omstreden, en dat is totaal ten onrechte, vindt Inzé.

Dat de zogenaamde CRISPR-techniek, waarbij wijzigingen kunnen worden aangebracht in het DNA van een plant zélf, dus zonder dat er vreemd DNA aan te pas komt, sinds deze week ook onder de Europese ggo-regelgeving valt, vindt Inzé helemaal onrechtvaardig. “Die beslissing is bijzonder frustrerend”, zegt hij in zijn kantoor op de VIB-campus in Zwijnaarde. “Veel mensen hier op de campus zijn echt kwaad. De problemen die op ons afkomen door de klimaatverandering zijn gigantisch. Wij moeten omschakelen naar een ecologische en duurzame manier van voedselproductie. Dat wordt door deze maatregel veel moeilijker gemaakt. Het is onbegrijpelijk.”

Wat scheelt er met deze beslissing?

Dirk Inzé: “Dit arrest van het Europees Hof voor Justitie zal de innovatie doen stilvallen. Nu we voor deze techniek de ggo-regelgeving moeten volgen, wordt alles moeilijker: de vergunningen, de monitoring, de manier waarop velden moeten worden aangelegd, de proeven die moeten worden gedaan, enzovoort. Er waren in de schoot van het VIB een aantal start-ups bezig om in de CRISPR-technologie te investeren. Die innovatie wordt in de kiem gesmoord. Een gewas ontwikkelen als ggo kost ongeveer 100 miljoen euro, die start-ups hebben maar budgetten van pakweg 10 miljoen euro.”

Is zo’n strenge ggo-controle niet goed?

“Nee, dat is helemaal niet goed. Omdat het absoluut niet rationeel is. Wij gebruiken voor CRISPR de term ‘precisieveredeling’, omdat dat is wat er gebeurt: gerichte veredeling. Maar de DNA-wijzigingen blijven binnen dezelfde soort en hebben niets met klassieke ggo’s te maken. Plus: de wijzigingen zijn kleiner dan bij traditionele veredeling. Want DNA-wijzigingen moet je sowieso aanbrengen. Zonder genetische veranderingen kun je geen nieuwe rassen creëren.”

Waarom was die proef met CRISPR-maïs niet bekendgemaakt? Dat werd het VIB kwalijk genomen, dat ze in het geheim gebeurde.

“Die proef is helemaal niet geheim, dat is een verkeerde interpretatie. Vorig jaar hebben wij de federale overheid gevraagd of we deze gewassen als ggo’s moesten beschouwen of niet. Als de federale overheid ons had aangemaand om de ggo-regels te gebruiken, hadden we dat gedaan. Maar er werd beslist dat het niet om ggo’s ging. En dus hoefden wij niet publiek te communiceren, zoals we dat ook niet doen voor de vele andere veldproeven. Er werd hierover wel op wetenschappelijke congressen gesproken. Wij zoeken constant nieuwe technieken, nieuwe oplossingen en nieuwe rassen.”

En die nieuwe rassen hebben we nodig?

“Absoluut. Onder meer omwille van de klimaatverandering: gewassen moeten beter bestand zijn tegen droogte, tegen bepaalde ziektes die onze kant op komen omdat het in de winter niet meer zo vaak vriest, enzovoort. We willen ook de bemesting met stikstof zoveel mogelijk vermijden, want dat zorgt voor krachtige broeikasgassen.

“Wij moeten nieuwe variëteiten van maïs, aardappelen en andere gewassen ontwikkelen.”

En kan dat niet met andere methodes?

“Je moet in elk geval genetisch iets veranderen, anders heb je geen nieuw ras. Dat kan op verschillende manieren. Bij traditionele veredeling worden verschillende gewassen met elkaar gekruist, en dan kijkt men of er bij de nakomelingen toevallig eentje is dat beter of sterker is dan de vorige generatie. De genetische informatie wordt dan lukraak door elkaar gegooid, zoals een man en een vrouw ook doen als ze een kind maken.”

Als we het voorzorgsprincipe ook daarop zouden toepassen, konden we volgens filosoof Maarten Boudry beter geen kinderen meer maken.

“Dat klopt. De kans dat recombinatie van het genetisch materiaal van vader en moeder zware erfelijke ziektes met zich meebrengt, is duidelijk aanwezig. Zo doen we het met planten al tienduizend jaar: alles door elkaar gooien en zien wat er gebeurt. De tweede methode is de mutagenese: planten blootstellen aan kankerverwekkende chemicaliën of röntgenstralen, zodat er schade wordt aangebracht aan het DNA van die plant. Zo krijg je mutanten, en ook dan kun je op zoek naar mutanten met gunstige eigenschappen.”

Is daar ook groen protest tegen?

“Nee. Integendeel, die mutagenese wordt door het Europees Hof uitgezonderd van al die voorzorgsmaatregelen en extra regelgeving. Veel voedsel dat wij elke dag eten, is op die manier tot stand gekomen. Zo komen alle pasta’s van durumtarwe, dat door mutagenese is ontstaan. Ook de rode pompelmoes in de biowinkel is zo tot stand gekomen: door zijn voorgangers met kankerverwekkende stoffen te laten muteren.”

Dat weet haast niemand.

“Er hoeft op zich ook geen bezwaar tegen te zijn: van die kankerverwekkende stoffen is uiteraard in de gewassen zelf niets aanwezig. Die chemicaliën worden alleen gebruikt om het DNA te beschadigen en dus te wijzigen. Het is een gangbare methode waar geen probleem mee hoeft te bestaan. Alleen schiet je dan met een kanon op een mug. De precisieveredeling met de CRISPR-methode is veel specifieker. We veranderen alleen dat ene erfelijke kenmerk dat we willen verbeteren. Zoals een garagist, eigenlijk.”

_{Lees verder onder de foto.}

Hoe bedoelt u?

“Wel, beeld u in dat u uw wagen naar de garage doet, en dat men lukraak aan een paar honderd schroeven draait in de hoop dat het euvel daarmee verholpen is. Ik heb liever een garagist die alleen maar aan dat ene schroefje draait dat los staat. Wij veranderen één letter in een boek van drie miljard letters. En nogmaals: bij precisie­veredeling blijft geen vreemd DNA achter.”

Bij ggo’s wel, dus.

“De methode is uitgevonden door Marc Van Montagu en Jef Schell, die ontdekten dat een bepaalde bacterie stukjes van zichzelf inbouwt bij planten, zodat die planten stoffen maken die alleen die bacterie eet. Die bacterie maakt zo een eigen voedingssysteem. Van Montagu en Schell hebben meer dan dertig jaar geleden ontdekt dat je die bacterie ook kunt gebruiken om andere stukjes DNA in het DNA van planten in te brengen.”

En dat werd meteen gecontesteerd.

“Greenpeace is vrij snel met een campagne begonnen. Zodat we nu met twee kampen zitten: de voorstanders en de tegenstanders. Met alle gevolgen vandien. Bij ons is dat een paar jaar geleden echt op een oorlog uitgedraaid, bij het aardappelveld in Wetteren dat werd vernietigd door activisten.”

Wat voor aardappelen waren dat?

“We hadden met een stukje DNA van een wilde aardappel een nieuw ras gemaakt, dat bestand was tegen de zogenaamde aardappelplaag, die een gigantisch probleem kan zijn voor boeren. Een groene oplossing. Maar ook toen werd aan negatieve stemmingmakerij gedaan. Dat is jammer, maar als journalist weet u dat: negatieve informatie verspreidt zich veel sneller dan positieve. Als je zegt dat iets levensgevaarlijk is, zullen mensen je sneller geloven dan als je zegt dat er geen enkele evidentie is dat er gevaar bestaat.”

Kunt u dat met zekerheid zeggen?

“Er zijn ondertussen enorm veel studies, ook metastudies, waaruit we duidelijk kunnen besluiten dat ggo’s geen enkel gevaar betekenen voor de gezondheid van de mens of de veiligheid van het milieu. Er is geen enkel meetbaar verschil tussen planten die door traditionele veredeling zijn ontstaan en genetisch gemodificeerde planten.”

Verbaast u dat, of lijkt u dat logisch?

“Mij lijkt dat logisch. Ik zie geen enkele reden waarom ggo’s ongezond of onveilig zouden moeten zijn. Wij eten elke dag gigantische hoeveelheden DNA – van vlees, groenten, fruit, alle micro-organismen die daarop zitten zoals bacteriën, enzovoort. Het enige wat men bij ggo’s doet, is één stukje DNA verplaatsen van de ene soort naar de andere. Om minder pesticide te moeten sproeien dan in de biologische landbouw, bijvoorbeeld.”

Geef eens een voorbeeld?

“In de biologische landbouw sproeit men met een bepaalde bacil die bepaalde larven van vlinders doodt. Dat doet men al honderd jaar. Wat hebben biotechnologen nu gedaan? Een stukje DNA van die bacil ingebouwd in gewassen, zodat er niet meer gesproeid hoeft te worden: de larve zal niet meer van het gewas eten. Het punt is nu dat het stukje DNA dat in de plant werd gebracht, alleen maar werkt bij die bepaalde larve. Bekijk het als een sleutel die zonder slot niets kan doen. Die larve heeft het slotje dat bij de sleutel van dat stukje DNA past. De mens heeft dat slotje niet. Voor de mens is het dus perfect veilig.”

Waarom houdt het protest dan aan?

“Omdat tegenstanders zich baseren op wetenschappelijk ongefundeerde uitspraken. Kijk, wetenschap werkt op een heldere manier: als u hier vandaag een experiment doet, dan moet dat door een collega aan de andere kant van de wereld herhaald kunnen worden, met hetzelfde resultaat. Helaas bestaan er ook wetenschappers die het niet altijd zo nauw nemen met de regels, en die zaken publiceren die later verkeerd blijken te zijn.”

Nu hebt u het over Gilles-Eric Séralini.

“Hij is een goed voorbeeld van hoe het fout kan gaan. Een paar jaar geleden heeft deze Franse onderzoeker een proef opgezet met gemuteerde ratten, die veel tumoren kregen. De ene helft van zijn proefdieren gaf hij gewoon voedsel, de andere helft gaf hij ggo’s. En hij beweerde dat de ratten die ggo’s hadden gegeten, meer tumoren kregen dan de andere ratten. Uiteraard werd dat nieuws spectaculair uitgesmeerd in alle kranten. Maar toen andere wetenschappers zijn gegevens controleerden, bleken die niet te kloppen.”

Wat klopte er niet?

“Er was geen enkel verschil in tumorvorming tussen ratten die wel en ratten die geen ggo’s hadden gegeten. Het artikel van Séralini is dan ook teruggetrokken, wat in wetenschappelijke kringen betekent dat het nooit had mogen verschijnen. Mensen die wetenschap ernstig nemen, mogen er niet meer naar verwijzen. Toch gebeurt dat nog.”

Groene politici en andere activisten verspreiden inderdaad teksten waarin nog altijd naar Séralini wordt verwezen.

“En dat is dus valse informatie. De terugtrekking van het artikel van Séralini heeft ook nooit de voorpagina’s gehaald. En zo slaagt men er al jaren in om de publieke opinie te bespelen met angst. Het is ook niet gemakkelijk om de technologie uit te leggen.

“Je moet een basisinzicht in biologie hebben om te begrijpen wat we doen, en alleen al de term ‘genetisch’ klinkt akelig. Mensen denken ook dat alles wat natuurlijk is, gezond is. Maar ik kan u verzekeren: de natuur zit vol verschrikkelijke giftige stoffen en organismen.”

Is dat artikel van Séralini te vergelijken met het artikel van Andrew Wakefield, die ooit ten onrechte beweerde dat kindervaccinatie autisme veroorzaakt? Dat artikel leidde ook tot veel angst, en werd later ook teruggetrokken.

“Dat is een goede vergelijking. We moeten de dingen zeggen zoals ze zijn: de mensen die nog altijd naar Séralini verwijzen, leggen de wetenschappelijke bewijsvoering volledig naast zich neer, net zoals de antivaccinatiebeweging dat doet.”

Zou u groen Europarlementslid Bart Staes vergelijken met iemand die campagne voert tegen kindervaccinatie?

“Ik ga mij niet verlagen door op de persoon te reageren. Ik ben een wetenschapper en ga mij beperken tot de wetenschappelijke informatie. Maar als er iets is dat ons frustreert, dan is het dat de groene beweging en biotechnologen eigenlijk twee handen op één buik zouden moeten zijn. Wij willen hetzelfde: een duurzame landbouw die rekening houdt met de natuur, een landbouw die milieuvriendelijk en ecologisch is.”

Toch zijn er ook al dingen misgegaan. Was het niet verkeerd om planten resistent te maken tegen pesticiden, zodat boeren onbeperkt glyfosaat konden spuiten, bijvoorbeeld?

“Daar kun je inderdaad over discussiëren. Dat was een van de eerste toepassingen. De boer hoefde geen onkruid meer te trekken, hoefde niet meer te ploegen, hij kon gewoon spuiten. Dat was wellicht geen goede zaak. Al moet ik daar wel aan toevoegen dat glyfosaat een van de veiligste producten op de markt is.”

Pardon?

“Ik weet dat mensen van hun stoel vallen als ik dat zeg, maar het is zo: glyfosaat is op zichzelf onschuldig. In grote hoeveelheden is het toxisch, maar als je twintig liter water drinkt, ga je ook dood. Als glyfosaat correct wordt gebruikt, is het volkomen veilig.”

Mocht u een politicus zijn, dan zou ik absoluut niet geloven wat u over glyfosaat zegt. Maar u doet mij twijfelen, omdat u een deontologie hebt, neem ik aan.

“Dat is zo. Ik mag en zal u niet beliegen. Ik ben een wetenschapper en moet afgaan op de wetenschappelijke literatuur. Natuurlijk kan mijn mening veranderen, maar dan alleen op basis van nieuwe en betrouwbare inzichten.”

Over asbest is men van mening veranderd.

“En zo zijn er wel meer voorbeelden. Maar hier gaat de vergelijking niet op. Ook niet wat ggo’s betreft: op een bepaald moment is de evidentie zo overtuigend dat je moet zeggen dat er, op basis van onze huidige kennis, geen verschil is met traditionele veredeling.”

Maar garanderen kunt u dat niet.

“Honderd procent niet, nee. Honderd procent veiligheid kun je nooit garanderen. Dat is logischerwijze totaal onmogelijk.”

Is dat geen retorisch nadeel voor u? Als een journalist u vraagt of u honderd procent zeker bent, moet u altijd een slag om de arm houden. De afwezigheid van bewijs voor nadelige effecten is niet hetzelfde als het bewijs van de afwezigheid van nadelige effecten. En dus is er per definitie altijd twijfel.

“Dat is een nadeel, inderdaad. Maar zoals u zegt: een retorisch nadeel. Weet u wat een probleem is vandaag? Er wordt niet meer geluisterd naar wetenschappers. Denk maar aan president Donald Trump: geen enkele serieuze wetenschapper twijfelt nog aan de klimaatopwarming, en toch zegt hij dat het allemaal niet waar is.”

Is die vergelijking gepast, vindt u?

“Zeker. Om mijn collega Ralf Reski te citeren: de wetenschappelijke evidentie voor de veiligheid van ggo’s in de landbouw is sterker dan de wetenschappelijke evidentie voor de door de mens veroorzaakte klimaatopwarming. Tegenstanders van ggo’s lijken op klimaatsceptici. Als er tussen duizend wetenschappers één is die twijfel zaait, dan laten ze net die aan het woord. En zo krijgt het publiek in feite desinformatie. Net zoals bij de klimaatsceptici gaat het om een denkpatroon waar mensen bijna niet meer uit geraken.”

Is het niet normaal dat er soms wantrouwen is ten aanzien van wetenschappers die samenwerken met de industrie? Want net zoals in de farmasector is dat ook in de biotech het geval.

“Dat klopt. In de raad van bestuur van het VIB zitten bijvoorbeeld mensen van Bayer. En daarom denken mensen dat wij in de zak van de industrie zitten. Maar dat is natuurlijk niet zo. Het VIB is destijds door Vlaams minister-president Luc Van den Brande (toen CVP, nvdr) gesticht met twee doelstellingen. Eén: wetenschappelijk onderzoek op het hoogste niveau. Twee: onze wetenschappelijke kennis vertalen naar economische voordelen voor de Vlaamse gemeenschap. Wij hebben al duizenden jobs gecreëerd, met allerlei spin-offs.”

Akkoord. Maar in de farmaceutische industrie werden negatieve studies vroeger niet gepubliceerd. Misschien is dat in de biotech soms ook zo.

“Nee. Om samen te werken met bedrijven is de conditio sine qua non dat alle resultaten worden gepubliceerd. Voor ons is dat compleet vanzelfsprekend. Omdat op die manier geen negatieve resultaten kunnen worden weggemoffeld, en omdat onze onderzoekers op die manier kunnen publiceren in toptijdschriften. Uiteraard kunnen bedrijven wel patenten nemen, en ontdekkingen beschermen. Maar wij beslissen over de publicatie.”

Maken bedrijven zoals Bayer en Monsanto arme boeren niet afhankelijk van hun dure zaden, doordat zij de enigen zijn die een patent hebben?

“Dat Monsanto en Bayer geld verdienen met hun gewassen, lijkt mij nogal logisch. Ook die boeren worden daar beter van. Als bedrijven niets meer mogen verdienen, zullen ze niet meer investeren in innovatie. Zulke grote bedrijven zijn de enigen die deze gewassen kunnen ontwikkelen, omdat ze de enigen zijn die 100 miljoen kunnen investeren in onderzoek. Dat is dus het drama. Onze hoop was dat die precisieveredeling ook voor kleine Vlaamse start-ups mogelijk zou zijn.”

De beslissing van het Europees Hof om ook de CRISPR-techniek onder de ggo-regels te brengen, speelt dus in de kaart van Monsanto?

“Absoluut. Heel wat jonge ondernemers hier op de campus zijn totaal gedemotiveerd. Ik begrijp dat het Hof een juridische redenering heeft gevolgd, en zo tot haar besluit is gekomen, maar het probleem is dat die redenering wetenschappelijk gesproken dus niet te verantwoorden is. Precisieveredeling heeft met klassieke ggo’s niets te maken.”

Kan de beslissing nog worden omgedraaid?

“Een beroepsmogelijkheid is er niet. Maar de lid­staten kunnen er wel op aandringen om de regel­geving aan te passen. Ik weet dat de Nederlandse regering dat bijvoorbeeld al van plan is. Hopelijk zullen de Vlaamse meerderheidspartijen, Open Vld, N-VA en CD&V, dat voorbeeld volgen. Zij staan in elk geval open voor biotechnologie.”

Het verzet komt uit groene en sociaaldemocratische hoek?

“Inderdaad. De sociaaldemocraten hebben in het Europees Parlement altijd de groenen en Greenpeace gevolgd. Je mag zeggen dat Greenpeace de mensen al dertig jaar aan het indoctrineren is. Met als gevolg dat Europa deze boot heeft gemist. In Noord- en Zuid-Amerika en in grote delen van Azië, waaronder China, produceert men volop ggo’s.”

En die voeren wij in?

“Op grote schaal, zelfs. Vooral soja en maïs, voor dierenvoeding. Begrijpe wie begrijpen kan. Ook de zogenaamde rode biotechnologie, die zorgt voor medische toepassingen, wordt algemeen aanvaard. Ongeveer de helft van de nieuwe medicijnen die vandaag op de markt komen, zijn gemaakt door genetische modificatie. Voor insuline is dat al jaren het geval. Vroeger hadden we varkens nodig om insuline te verkrijgen voor mensen met diabetes. Nu wordt die insuline geproduceerd in genetisch gemodificeerde bacteriën.”

Dus als er groene politici met diabetes bestaan, dan verzetten die zich tegen ggo’s, terwijl ze elke dag ggo-insuline spuiten.

“Jawel. Er is overigens nooit echt groen protest geweest tegen die ggo-medicatie, omdat iedereen natuurlijk het risico loopt om ziek te worden. De medische toepassingen zijn veel dichter bij ons bed dan de een of andere nieuwe maïs- of aardappelsoort. Het is ook lang niet meer zo dat alle groenen tegen biotechnologie zijn. Ik ken heel wat jonge onderzoekers die begrijpen dat de groenen en de biotechnologen dezelfde strijd voeren: ecologische landbouw, een koolstofarme economie.”

Hoe werkt u mee aan dat laatste?

“Op verschillende manieren. We kunnen planten modificeren zodat ze meer CO₂ uit de lucht halen. We kunnen energiebronnen en nieuwe materialen uit biologisch materiaal vervaardigen, zodat we geen aardolie meer nodig hebben.”

Bracht de massale productie van biodiesel een jaar of tien geleden de voedselproductie niet in het gedrang?

“Dat is zo. Het was een van de oorzaken van de Arabische lente. Onder George W. Bush werd in de Verenigde Staten beslist om op grote schaal energie uit gewassen te halen, waardoor de voedselprijzen enorm stegen. Dat heeft onder meer geleid tot de opstanden in het Midden-Oosten. Die fout mag uiteraard niet meer gemaakt worden: energie mag niet in competitie gaan met voedsel. De productie moet op een slimme, ecologische en verantwoorde manier gebeuren.”

Hoever staat het eigenlijk met de productie van de zogenaamde gouden rijst?

“Die staat al jaren op het punt om gecommercialiseerd te worden, maar het verzet blijft groot en dat is onbegrijpelijk. Miljoenen kinderen die vooral rijst eten, onder meer in Indonesië, worden blind door gebrek aan vitamine A. Gouden rijst bevat provitamine A en zou kunnen helpen om dat probleem aan te pakken. Maar het geraakt er niet door.”

Waarom niet?

“Altijd hetzelfde. Door campagnes van Greenpeace en andere ngo’s. In Bangladesh is net een ggo-aubergine op de markt gekomen die bestand is tegen insecten die soms tot tachtig procent van de oogst vernietigen. De boeren hebben er nu eindelijk een deftig inkomen. Het is beschamend dat zulke innovaties elders worden tegengehouden. Tragisch genoeg heeft Europa de angst voor ggo’s naar Afrika geëxporteerd. Er zijn landen die zelfs bij hongersnood weigeren om ggo’s te importeren.”

Dat kost mensenlevens dan.

“Het staat vast dat het verzet tegen ggo’s in Afrika al mensenlevens heeft gekost. Marc Van Montagu helpt, in de schoot van het VIB, om Afrikaanse studenten hiernaartoe te halen en hen te onderwijzen in plantenbiotechnologie en de wettelijke procedures en regelgeving. Als je weet dat de bevolking in Afrika de komende dertig jaar met twee of drie miljard mensen zal toenemen, weet je dat biotechnologie onmisbaar is. Europa heeft de boot tot dusver gemist, in Afrika zou dat nog dramatischer zijn.”

_{Lees verder onder de foto.}

U pleit er nu voor om de CRISPR-techniek uit de ggo-regelgeving te halen. Maar als ggo’s zo veilig en nuttig zijn, waarom pleit u dan niet voor een totale aanvaarding?

“Omdat ik pragmatisch ben. Nu pleiten voor totale aanvaarding zou op te veel protest stuiten in Europa. Dat is vandaag onbegonnen werk. Maar ik hoop wel dat de nieuwe generatie ecologisten rationeler zal zijn en meer respect zal hebben voor de wetenschap, zodat ik het nog mag meemaken dat Europa van koers verandert.”

Wat is uw boodschap aan de groenen?

“Ik heb al eens een delegatie van tegenstanders uitgenodigd om rustig en rationeel in gesprek te gaan, met alle wetenschappelijke feiten en gegevens op tafel. Maar daar zijn ze nooit op ingegaan. Ik zou bij deze die oproep nog eens willen herhalen: laten we praten, zodat we samen kunnen werken aan een duurzame landbouw. De problemen die door de klimaatverandering op ons afkomen, zijn zo groot dat we niet veel tijd meer te verliezen hebben. En iedereen moet zijn steentje bijdragen.”