De vijf boeken die het leven van Jan Balliauw veranderd hebben

Een bekentenis: Jan Balliauw leest nauwelijks romans. Wel volop kranten en weekbladen over internationale politiek, en in de vakantie non-fictie over oorlog of conflict, geschreven door insiders met inzicht en goede bronnen. Geen wetenschappelijke studies, maar populariserende eigentijdse geschiedenis, ontspannend en leerrijk tegelijk. Balliauw stipt aan dat hij er ook uit leert: "Bij een nieuw conflict zoek je naar aanknopingspunten en strategieën die je uit eerdere lectuur hebt onthouden."

Harvard-hoogleraar Samuel Huntington werd in 1996 wereldberoemd met zijn stelling dat toekomstige wereldconflicten niet zozeer over ideologie, dan wel over cultuur zouden gaan. Veel mensen vonden hem visionair, als voorspeller van een clash tussen christendom en islam, maar Huntington kreeg ook ontzettend veel kritiek.

"Veel lezers dachten dat Huntington bijna normatief schreef: dat er een clash moest van komen. Volgens mij wilde hij vooral waarschuwen dat de geschiedenis niet "ten einde" was, zoals Francis Fukuyama schreef, na de val van het communisme. Huntington wilde aanstippen dat we rekening moeten houden met cultuurverschillen."

Jan Balliauw ervoer het aan den lijve, toen hij drie jaar lang in de Sovjet-Unie (later Rusland) woonde en werkte. "Ik werd daar gewaar dat ik geen wereldburger was, maar evenzeer een product van mijn eigen cultuur als de Russen. Een openbaring, die me niet altijd gelukkig maakte. Russen vinden bijvoorbeeld privacy niet zo belangrijk. Vrienden kunnen dus op elk moment van de dag of de nacht binnenvallen, zonder af te spreken..."

Richard Holbrooke was Amerikaans onderminister van Buitenlandse Zaken onder president Bill Clinton. In 1995 hielp hij om het vredesakkoord van Dayton te smeden, dat een eind maakte aan de oorlog in Bosnië. Topdiplomaat Holbrooke was later ook Amerikaans ambassadeur bij de Verenigde Naties.

"Met dit boek kreeg ik een inkijkje in hoe complex de Amerikaanse beslissingsmachine werkt", zegt Jan Balliauw. "Wij in Europa denken te veel dat Amerika één machtsblok is. Maar dat is niet zo." President Clinton zag geen strategisch belang in Bosnië en greep pas militair in, toen de Europeanen er niet uitraakten. "Holbrookes grootste vijanden zaten in Washington, niet in Servië! Hij moest z’n eigen mensen overtuigen." Het Dayton-akkoord was zijn persoonlijke verdienste; hij speelde de hoofdrolspelers tegen elkaar uit, zette hen onder druk. Dat akkoord was onvolledig en slecht, geeft Jan Balliauw toe, "maar de vrede hield wel stand, tot nu toe."

Heeft Jan Balliauw zelf ooit diplomatieke ambities gehad? "Ik ben indertijd geslaagd voor het diplomatieke examen, maar ik heb geweigerd om diplomaat te worden. Ik ben naar Rusland vertrokken toen, en heb er sindsdien nooit spijt van gehad. Ik vind mijn job nog altijd iets boeiender dan een diplomatenbestaan."

"Richard Holbrooke was een bullebak, maar had wel principes, hij wilde bijvoorbeeld geen hand geven aan de Bosnisch-Servische generaal Mladic." De menselijke factor blijft belangrijk in de internationale politiek, beklemtoont Jan Balliauw. "Neem nu de ontbinding van de Sovjet-Unie. Dat is op een avondje beslist. In crisismomenten spelen individuen nog altijd een grote rol.

Anno 2018 mist de wereld "doorslaggevende personen die als oorlogsgezanten op tafel kunnen kloppen", vindt Jan Balliauw. Maar je moet de structuren ook mee hebben. "Federica Mogherini, Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken van de Europese Unie, kan niets beginnen als die EU verdeeld is."

Bob Woodward is samen met Carl Bernstein een van de bekendste journalisten van de VS. In 1972 brachten ze het Watergateschandaal uit, de diefstal van documenten uit het hoofdkwartier van de Democratische partij. Dat leidde tot de val van de Republikeinse president Richard Nixon. Het journalistenduo kreeg een Pulitzerprijs, en de zaak werd verfilmd in "All the president's men" met Robert Redford en Dustin Hofmann.

In "Aanvalsplan" onderzoekt Bob Woodward de aanloop naar de Amerikaanse invasie in Irak, in 2003, geleid door president George Bush, als vergelding voor de aanslagen van Al Qaeda op de Twin Towers in 2001. "In Europa denkt men dat olie een rol speelde, maar dat is niet zo", onthoudt Balliauw uit het boek van Woodward. "Een handvol mensen werkte elkaar tegen. Minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell had een plan klaar voor na de invasie, maar zijn collega van Defensie Donald Rumsfeld wilde daar niet van horen. Saddam Hoessein omverwerpen was niet moeilijk, maar daarna was het chaos. Zonder dit individuele conflict was het in Irak misschien wél gelukt en, wie weet, was het land een model voor andere regimewisselingen."

Ook de journalistieke werkwijze van Bob Woodward kan Jan Balliauw bekoren. "Hij biedt zijn gesprekspartners een deal aan: ofwel mag ik je interviewen en dan geef ik neutraal weer wat je zegt, ofwel laat ik anderen over jou aan het woord. De meesten gingen erop in. Dat soort instant-geschiedschrijving heb ik ook toegepast in mijn boek "Brullende muis", over de Belgische houding tegenover de Verenigde Staten", zegt Jan Balliauw.

Historicus is Geert Mak niet van opleiding, en toch is hij de meest geliefde geschiedenisverteller van de Lage Landen: over zijn Friese geboortedorp, over Nederland, over de Verenigde Staten en over Europa. "In Europa" is geschiedenis en reisdagboek in één, en brengt de lezer in alle hoeken van het continent. Mak bestrijkt de 20e eeuw, die hij laat beginnen in 1914 en eindigen met de Joegoslavische oorlogen in de jaren 90. Het vuistdikke boek werd ook de basis van een reeks documentaires.

Jan Balliauw kent Geert Mak als oud-collega bij de Nederlandse omroep VPRO, waar Balliauw werkte voor hij bij de VRT aan de slag ging. Hij waardeert vooral zijn analyse van de beide Wereldoorlogen. "Het is van belang om Mak te lezen en te beseffen hoe diep stof tot conflict kan zitten", waarschuwt Jan Balliauw. "Denk aan Kosovo, dat gaat terug op een oorlog uit de 14e eeuw!  Ik vrees dat mensen in Europa te gemakzuchtig zeggen: er komt nooit meer oorlog. Populisten kunnen dat snel weer in de verkeerde richting sturen."

Europa, dat unieke project, heeft vele fouten, maar de belangrijkste doelstelling - de vrede bewaren - is wel gehaald. "Maar wat je hebt, kan snel weer verdwijnen, heb ik uit mijn Russische periode geleerd. De Sovjet-Unie, super-kernmacht, was wég in minder dan een maand tijd!" Jan Balliauw geeft nog een voorbeeld: de bescherming van het individu in een rechtsstaat. "Ook dat is niet vanzelfsprekend." We praten voort over de dystopische roman en tv-reeks "The Handmaid's Tale" van Margaret Atwood, waar hoofdpersonage June zich afvraagt waar de totale ontmenselijking is begonnen. En waarom ze niet wakker schoot bij de eerste tekenen, toen ze in een koffiebar zat...

Jan Balliauw heeft een kleine link met Vladimir Vladimirovitsj Poetin, president van Rusland. "Toen ik in Leningrad - nu Sint-Petersburg - woonde, was Poetin medewerker van burgemeester Sobchak. Hij was een collega van de man van mijn lerares Russisch."

Het boek van Myers schetst de omstandigheden van de opkomst van Poetin, de chaos van de jaren 90, de overgang van communisme naar kapitalisme. Poetin bood alternatieven die aansloegen: stabiliteit, macht, Russische trots. Het boek is ook een persoonlijk portret van een vechtersbaasje met een slechte jeugd, "met als motto: ga nooit een gevecht aan als je zelf niet sterk genoeg bent". Poetin is "meer een tacticus dan een strateeg; bijvoorbeeld de annexatie van de Krim in 2014 was niet echt voorbereid".  

"Voor het westen is het moeilijk om de wilde sprongen van Poetin te begrijpen", volgens Jan Balliauw. "Hij ziet de wereld als een schaakbord waar je soms een overwachte zet moet doen om je tegenstander onderuit te halen." Balliauw werpt ook een steen naar het westen. "Wij kwamen als missionarissen, met weinig eerbied voor de Russische cultuur. Die westerse arrogantie heeft frustratie gewekt. Anderzijds kunnen we zeker "goodwill" creëren, als we wat meer oog hebben voor wat Rusland echt belangrijk vindt. Oekraïne bijvoorbeeld is niet zomaar een klein landje, maar een heel belangrijke kwestie voor Rusland."

Bekijk hier een verslag van Jan Balliauw uit Moskou, van 16 maart 1991

Zin in meer boekentips? Ga dan naar de websitelangzullenwelezen.be. Neus rond in de boekenkast van bekende boekenwurmen, vrienden, familie, buren, collega’s en ontdek wat zij van hun boeken vinden. Maak ook zelf je eigen boekenkast en geef bij elk boek je ongezouten mening en score.