"Vrouwen, wees onderdanig aan uw man." Hoever kunnen we de Bijbel actualiseren?

"Vrouwen, wees onderdanig aan uw man", klonk het zondag vanuit de Norbertijnenabdij in Grimbergen. Een simpele bijbelvers uit de brief van Paulus aan de Efeziërs, die sindsdien voor heel wat ophef zorgt. Om de situatie te ontmijnen heeft de Antwerpse bisschop Johan Bonny in Terzake voorgesteld om het vers vanaf nu anders te vertalen. 

Het Griekse woord hupotassomai, waar het allemaal om draait, zou niet meer gelezen moeten worden als 'onderdanig zijn aan', maar wel als 'ondersteunen'. Voluit zou het vers in een nieuwe vertaling dan klinken als "vrouwen, ondersteun uw man". Als het gaat om oude teksten, zo licht de woordvoerder van de bisschop toe, komt het er namelijk altijd op aan om ze te 'recontextualiseren', zodat hun vertaling aansluit bij de leefwereld van vandaag.

Ondersteunen

Vrouwen die hun man ondersteunen is dan wel een mooi principe, klinkt het bij Reimund Bieringer, Paulus-specialist aan de KU Leuven, maar die betekenis wijkt te sterk af van het origineel. Het Griekse werkwoord betekent namelijk 'onder autoriteit plaatsen', iets anders kan je er met de beste wil van de wereld niet van maken. "Ik zie dan ook geen andere betekenis dan 'onderschikken'", zegt hij. "Volgens mij is het beter om een getrouwe vertaling te kiezen, de tekst toe te lichten en er in dialoog mee te gaan, dan een betekenis te kiezen die er te sterk van afwijkt."

Bieringer wijst er ook op dat de bewuste paragraaf de laatste decennia al anders vertaald is. Staat er in de bijbelvertaling (Willibrord) van 1978 'wees onderdanig', dan is dat in die van 1995 al afgezwakt tot 'vrouwen, schik u naar uw man'. Nog niet helemaal politiek correct, maar toch al iets anders. Een nieuwe Bijbelvertaling, alsook een revisie van de teksten die in de mis worden voorgelezen, zou nu opnieuw in de maak zijn. 

Anderzijds is de tekst van de apostel Paulus (eerste eeuw na Christus) ook niet de enige tekst uit de oudheid waarin een vrouwonvriendelijke passage staat. In de Odyssee stuurt Telemachos zijn moeder Penelope terug naar haar weefgetouw en zegt hij dat alleen mannen mogen praten. De filosoof Aristoteles heeft het over vrouwen die inferieur zijn en volgens de dichter Vergilius is een vrouw "iets wat steeds van gedachten verandert".

"Er is één groot verschil tussen de klassieke literatuur en de teksten uit het Nieuwe Testament", zegt Reinhart Ceulemans, die Griekse literatuur doceert aan de KU Leuven. "Klassieke teksten zijn geen geloofsteksten, daardoor gaan we ze ook op een andere manier benaderen." 

De teksten van Vergilius, Homeros en Cicero worden dus zoveel mogelijk gelezen als documenten uit hun eigen tijd en niet meer gebruikt om een geloof te funderen. "Je hebt, bijvoorbeeld, de dichter Semonides van Amorgos, uit de zevende eeuw voor Christus", zegt Ceulemans. "In zijn Vrouwencataloog vergelijkt hij vrouwen met allerlei dieren om zo hun slechte eigenschappen te benadrukken en daar struikelt eigenlijk niemand over. Net omdat we die teksten op een andere manier lezen. Bovendien hadden de Grieken een andere houding ten opzichte van vrouwen en minderheden, maar ook ten opzichte van seksualiteit." 

Patriarchaal

In plaats van de teksten zomaar weg te zetten als vrouwonvriendelijk kunnen ze helpen om een bepaald tijdperk beter te begrijpen. Misogyne passages zijn dan ook niet alleen te vinden bij Plato, Aristoteles of Vergilius. Ook veel latere literatuur is problematisch. 

"In mijn vak over de geschiedenis van de Europese literatuur, geef ik de studenten een tekst van Erasmus", zegt professor Bart Keunen (UGent). "Het is een passage uit Lof der zotheid (gepubliceerd in 1511, YV), die ik speciaal heb gekozen omdat die vrouwonvriendelijk is. Voor Erasmus is een intelligente vrouw een contradictio in terminis, ook al wordt hij gezien als progressief voor zijn tijd." 

Door de tekst wordt ook duidelijk hoe patriarchaal de westerse literatuur eigenlijk is, zegt de professor. En waarom er zou weinig vrouwelijke auteurs in voorkomen. Een oude tekst moet behandeld worden als een museumstuk, besluit Keunen. Je moet duiding geven, maar ook benadrukken dat een tekst gedateerd is. "Door woorden aan te passen, probeer je weg te vegen hoezeer onze cultuur sindsdien is veranderd."