Vanaf 1 januari 2020 zullen wetenschappers van (voorlopig) elf Europese landen hun artikels vrij toegankelijk moeten publiceren wanneer hun onderzoek met overheidsmiddelen gefinancierd is. Die verplichting hebben de onderzoeksfondsen van de betrokken landen gisteren afgekondigd (DS 5 september).

Zoals in Frankrijk

België zit niet bij die elf (ons Fonds Wetenschappelijk Onderzoek sluit mogelijk later dit jaar aan), maar toch krijgt ‘open access’ ook hier een flinke duw in de rug. Toevallig vandaag, daags na de lancering van het Europese initiatief, is in het Staatsblad een wet verschenen die wetenschappers verplicht om hun artikels vrij toegankelijk te publiceren. De wet komt er op initiatief van minister van Economie Kris Peeters (CD&V). Ze lijkt sterk op een Franse wet die al bijna twee jaar van kracht is.

De wet - die geldt voor onderzoek dat minstens voor de helft met publieke middelen gefinancierd werd - gaat nog niet zo ver als het Europese plan. Een artikel moet pas maanden na de publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift vrijgegeven worden. De termijn bedraagt twaalf maanden voor humane en sociale wetenschappen en zes maanden voor andere wetenschappen.

De embargoperiode ‘moet auteurs de kans geven om hun artikelen in gerenommeerde tijdschriften te publiceren en vermijdt dat uitgevers aanzienlijke schade zouden lijden door een verlies aan abonnementen’, is te horen bij het kabinet van Peeters.

Voor de belastingbetaler

De wet is met andere woorden nog inschikkelijk voor de grote uitgevers. Wetenschappelijke artikels mogen nog steeds zes maanden exclusief achter de betaalmuur van pakweg Nature, Science of Elsevier zitten. Nochtans zijn het de hoogoplopende abonnementskosten voor zulke tijdschriften die de roep om open access steeds luider maken. Om hun wetenschappers en studenten toegang te bieden tot vakliteratuur, betalen universiteiten en andere onderzoeksinstellingen tientallen miljoenen euro per jaar. De uitgevers boeken enorme winsten met hun zakenmodel, dat teert op de artikels die wetenschappers gratis aanleveren en gratis evalueren.

De nieuwe Belgische wet is er vooral om het principe te handhaven dat wat met publieke middelen tot stand kwam, voor het publiek beschikbaar moet zijn. Het Europees initiatief - dat open access meteen verplicht - wil vooral het betaalmodel van de vakbladen ontwrichten en paal en perk stellen aan de hoge abonnementskosten. De onderzoeksfondsen willen tijdschriften met een betaalmuur de arm omwringen door de input van Europese onderzoeksinstellingen droog te leggen. Ze hopen ook op aansluiting van onderzoeksfondsen van buiten Europa, met name de VS.