Zelfs Zweden valt voor extreemrechts: rechts-populistische Jimmie Åkesson op weg naar verkiezingszege
Zweden is allang niet meer het politiek correcte voorbeeldland waarvoor velen het hielden. De rechts-populistische Jimmie Åkesson stevent af op een grote verkiezingszege met zijn Zweden Democraten. Hoe is zijn succes te verklaren?
Jimmie Åkesson loopt naar het hek dat tussen hem en de mensenmassa staat, pakt de stang vast en roept door zijn microfoon: "Het is ook altijd gedoe met links hier in Malmö. Houden jullie je nu eens stil. Laat de democratie haar werk doen."
Het is vrijdagmiddag als Åkesson, de partijleider van Sverigedemokraterna – de Zweden Democraten – in aanloop naar de verkiezingen van zondag een grote menigte toespreekt op het centrale plein in Malmö. Maar de toespraak van de rechts-populistische politicus wordt al snel verstoord door linkse activisten. Een vrouwenstem roept: "Wat gaan we doen?" Een groep jongeren antwoordt: "De racisten stoppen." Ze houden kartonnen borden in de lucht. Op een van die borden staat: "Zet Jimmie zelf het land uit."
Politieagenten lopen op de groep activisten af, duwen hen weg uit de buurt van de politicus. "Zo, we kunnen weer verder." Åkesson krijgt bijval van het publiek in de vorm van een applaus. Lange Scandinavische mannen, veelal grijs of kaal, klappen in hun handen. Sommigen houden Zweedse vlaggen in de lucht. Anderen staan arm in arm met hun vrouwen te glunderen bij iedere zin die hij uitspreekt.
Dankzij zijn keiharde politieke taal tegen alles dat met immigratie, integratie en de linkse politiek in Zweden te maken heeft, wordt Åkessons partij bij de parlementsverkiezingen van zondag waarschijnlijk de tweede van het land, misschien zelfs de grootste. Maar hoe kan dit? Zweden was toch dat politiek correcte land in het noorden? Dat socialistische paradijs waar de inwoners allemaal zo tevreden zijn?
Deels is het stereotype van het beschaafde Zweden een geïdealiseerd beeld. Zweden werd lange tijd door velen gezien als een voorbeeldland. De schok is des te groter nu in dit ooit zo vredige Scandinavische land dezelfde politieke tegenstellingen zijn ontstaan als in andere Europese landen.
"Er is in Zweden sinds de jaren negentig al een aanzienlijk deel van de kiezers dat negatief staat tegenover immigranten", zegt Niklas Bolin, politicoloog aan de universiteit van Midden-Zweden, die de opkomst van de populisten in Zweden heeft bestudeerd. "Alleen was er langer dan in andere Europese landen geen politieke partij die deze stem vertegenwoordigde." Politici hielden zich liever bezig met klassieke politieke onderwerpen als onderwijs, zorg en economisch beleid. Er was tot een paar jaar geleden op zowel links als rechts een unaniem geloof in een ruimhartig asielbeleid. Politici vonden allemaal dat een welvarend land als Zweden een humanitaire taak had: omdat we het in Zweden zo goed hebben, moeten we anderen verwelkomen.
De Zweden Democraten hebben de groep ‘verwaarloosde’ kiezers in de armen gesloten. Dat is een geleidelijk proces geweest, legt Bolin uit. Het heeft in Zweden bijvoorbeeld langer geduurd dan in andere Europese landen voordat de populisten parlementair succes behaalden. De partij is in 1988 opgericht door onder meer Leif Ericsson en Anders Klarström. Beide politici waren voorheen actief in de neonazibeweging in Zweden. Onder de leus ‘Houd Zweden Zweeds’ voerden ze in de eerste jaren politieke campagne tijdens parlementsverkiezingen. Daarmee trokken ze hoofdzakelijk jonge neonazisympathisanten aan. Ze haalden in de jaren negentig nog geen procent van de stemmen. Bolin: "De partij was extreemrechts."
Vanaf midden jaren negentig kwam er op initiatief van partijleider Mikael Jansson een verbod op het dragen van bomberjacks door leden. Hij wilde het neonazi-imago van de partij verminderen. Tevens moesten alle partijleden met neonazisympathieën van hem het veld ruimen. De Zweden Democraten sloegen definitief een nieuwe weg in toen Jimmie Åkesson, een 24-jarige mislukte student politicologie uit de provincie Blekinge, in 2005 partijleider werd. Hij nam dat jaar in interviews afstand van het foute verleden van de partij. In 2006 ruilden ze hun oude partijsymbool, een fakkel in de vorm van een vlag, in voor een vriendelijk ogend blauw leverbloempje met een gele knop.
De Zweden Democraten groeiden tijdens de parlementaire verkiezingen in de daaropvolgende verkiezingsperiodes. In 2010 haalde de partij 6 procent van de stemmen, waarmee ze voor het eerst parlementaire zetels verwierf. Vier jaar later kregen de Zweden Democraten maar liefst 13 procent van de zetels, waardoor ze de derde partij in Zweden werden.
"Er zijn nu zelfs artsen, leraren en advocaten die op deze partij stemmen", zegt Anders Sannerstedt, een Zweedse politicoloog verbonden aan de universiteit van Lund, die onderzoek doet naar het electoraat van de Zweden Democraten. De reden is volgens Sannerstedt dat het taboe verdwijnt om op deze partij te stemmen. Twee derde van de kiezers bestaat uit mannen. Dat zijn voor het grootste deel laagopgeleiden uit de arbeidersklasse, in alle leeftijdscategorieën. Sannerstedt: "Feit is nog steeds dat hoe meer onderwijs je hebt genoten, hoe minder snel je geneigd zult zijn op deze partij te stemmen."
Åkesson wil al het goede van de welvaartsstaat in Zweden behouden, zoals de nagenoeg gratis kinderopvang en het betaald ouderschapsverlof. Tegelijk giet hij over de Zweedse welvaartsstaat een conservatieve, populistische saus. Zo wil hij onder meer dat Zweden de EU verlaat, de belasting voor gepensioneerden afschaft, de belasting op benzine verlaagt en Jeruzalem erkent als de hoofdstad van Israël. Ook wil hij dat Zweden investeert in kernenergie. Maar de belangrijkste politieke thema’s waarmee Åkesson zieltjes wint, zijn het asielbeleid en de integratie van Zweden met een migratieachtergrond.
De Sociaaldemocraten hebben in november 2015 al een minder ruimhartige asielwetgeving ingevoerd om hem de wind uit de zeilen te nemen. De reden daarvoor was de vluchtelingencrisis; in één keer kwamen bijna 163 duizend asielzoekers naar Zweden. Dat werd door steeds meer Zweden gezien als een te groot aantal voor een land met 10 miljoen inwoners.
Voorheen kregen asielzoekers bijna altijd direct een permanente verblijfsvergunning. Dat is veranderd: nu krijgen ze meestal eerst een tijdelijke verblijfsvergunning. Het aantal asielzoekers is mede hierdoor afgenomen.
De Zweden Democraten pleiten voor een volledige stop op de opname van asielzoekers van buiten Scandinavië. Ze willen dat Zweden alleen nog asielzoekers uit buurlanden opneemt. Stel dat Denemarken in oorlog raakt, dan zijn de Denen welkom.
Tevens leggen ze de nadruk op strengere eisen aan immigranten om Zweeds staatsburger te kunnen worden, zoals de invoering van een aparte, verplichte kennistest over de Zweedse cultuur. Een belangrijk politiek punt: pas als je Zweeds staatsburger bent, zou je volgens de Zweden aanspraak kunnen maken op alle sociale voorzieningen. Åkesson: "Je kunt niet naar Zweden komen en dan gigantische moskeeën met minaretten eisen, en ons dwingen de gebedsoproep te accepteren of het normaal te vinden dat in Zweden meisjes opeens apart moeten zwemmen van de jongens. Jij past je aan onze cultuur aan. Niet andersom."
De Zweden Democraten verschillen volgens Bolin van een partij als de PVV door de toon van de politieke taal. "De Zweedse populisten zijn uiteindelijk minder provocatief. Åkesson doet in alles zijn best om in zijn uitspraken te voorkomen dat hij als racist kan worden bestempeld of als iemand die een persoonlijke vete tegen moslims voert. Daarom zal hij minder direct de islam aanvallen dan jullie Geert Wilders doet." Een ander verschil: Wilders geeft weinig media-optredens. Åkesson schuift consequent aan bij het Zweedse Nieuwsuur en legt steeds weer verantwoording af als er toch iemand met een neonaziverleden op de lokale kieslijst blijkt te staan. Bolin: "Hij doet er alles aan om te worden gezien als een normale politicus."
De Zweden Democraten voeren – net als veel andere rechts-populistische partijen in Europa – momenteel campagne tegen de door hen als failliet bestempelde multiculturele samenleving. Want net als in andere Europese landen speelt er in Zweden een vergelijkbaar debat rond integratie. Uit een rapport van de Zweedse politie van vorig jaar bleek dat er 23 zogeheten ‘zeer kwetsbare wijken’ zijn rond steden als Stockholm, Malmö en Göteborg. In die wijken wonen bijna alleen maar Zweden met een migratieachtergrond. Er is een hogere werkloosheid, kansen op succes in de Zweedse samenleving worden hier kleiner geacht. Dit heeft er onder meer toe bijgedragen dat jongeren uit deze wijken hun uitvlucht zoeken in jeugdbendes. De Zweedse politie heeft moeite deze bendes goed te bestrijden vanwege een tekort aan mankracht. In Göteborg, Trollhättan en andere plaatsen staken gemaskerde jongeren vorige maand in één nacht meer dan tachtig auto’s in brand. De politie in Göteborg denkt dat de branden een wraakactie zijn voor het oppakken van leden van jeugdbendes eerder deze zomer, meldde de Zweedse krant Dagens Nyheter.
De sociaal-democratische regering adresseerde deze problemen aanvankelijk door extra geld te steken in de verbetering van het onderwijs. Als meer jongeren hun middelbare school afmaken, maken ze meer kans op een baan en daarmee op deelname aan de Zweedse samenleving. Inmiddels beloven de Sociaaldemocraten ook meer geld te steken in het versterken van de politie.
De Zweden Democraten gaan verder dan alle andere partijen in hun voorgestelde maatregelen. Zo willen ze hogere straffen voor criminelen in deze wijken, ze willen fors meer investeren in de politie en extra gevangenissen huren in Roemenië en Bulgarije. Ook moet de leeftijd waarop jongeren een gevangenisstraf kunnen krijgen omlaag van 15 naar 13 jaar.
"50 meter van onze woning is een man in zijn auto neergeschoten. Als het zo dichtbij komt, dan word je wel bang", zegt Teddy (34), een zwarte leren cowboyhoed op zijn hoofd en zijn jonge dochter op zijn schouders. Hij luistert op het plein in Malmö naar Åkessons toespraak. Karl (70), een gepensioneerde zeevaarder, staat iets verderop en houdt zijn blik op Åkesson gericht. "Schrijf dit maar op", zegt hij: "We naderen een catastrofe in Zweden. Al die criminaliteit hier, je herkent jezelf niet meer terug. Alleen de Zweden Democraten kunnen dit veranderen."
"Ook Zweden heeft zijn problemen in achterstandswijken, maar die worden door de Zweden Democraten overdreven", zegt Bolin. "Ze schilderen deze wijken af als regelrechte no-goareas. Die bestaan hier niet." De politie heeft dit woord nooit gebruikt. Het was columnist Per Gudmundson die eind 2014 in Svenska Dagbladet voor het eerst deze vergelijking maakte. Vervolgens hebben rechtse Amerikaanse media de term overgenomen. De Zweden Democraten gebruiken die Amerikaanse media weer om een verkeerd beeld van Zweden te verspreiden, zegt Bolin. In maart vorig jaar bevestigde Åkesson bijvoorbeeld in een Engelstalig artikel op de site Breitbart dat er no-gozones zijn in Zweden. Dat artikel deelden de Zweden Democraten vervolgens onder hun Zweedse achterban via Facebook. Bolin: "De Zweden Democraten zijn goed in het afschilderen van Zweden als een land dat op rand van de afgrond staat."
Of het beschaafde Zweden na zondag definitief de weg van een conservatieve welvaartsstaat inslaat, zal moeten blijken. Het liefst zou Åkesson gedoogsteun verlenen aan een minderheidsregering van de (conservatief-liberale) Gematigde Uniepartij en de Christendemocraten om zo een nieuw conservatief blok te vormen. Tevens staat hij, ondanks zijn hetze tegen links, open voor onderhandelingen met bijvoorbeeld de Sociaaldemocraten. Tot nu toe hebben alle Zweedse partijen gezegd dat ze niet in een regering met Zweden Democraten willen zitten of met ze willen onderhandelen. Dat staat samenwerking in de weg, zegt Bolin: ‘De vraag is hoelang ze die positie kunnen blijven volhouden. De kans bestaat dat de Zweden Democraten door hun uitsluiting alleen maar verder groeien bij de volgende verkiezingen, en zo een nog grotere onderhandelingsruimte verwerven.’
Åkesson richt zich in Malmö tot het publiek: "Politici hebben decennialang de kans gehad om de politiek in Zweden te veranderen. Daarin hebben ze gefaald. Nu gaan wij dat doen."