Bert De Graeve over de transformatie van de VRT in de jaren 90: "VTM was de gedroomde vijand"

"Gouden Bertje": zo noemde toenmalig Vlaams minister van Media Eric Van Rompuy (toen CVP, nu CD&V) Bert De Graeve op 24 januari 1996 bij zijn voorstelling als nieuwe gedelegeerd bestuurder van de openbare omroep, een functie die hij tot 2002 zou uitoefenen. In die periode deed hij het onmogelijke: van de zieltogende en sterk gepolitiseerde BRTN een modern en populair overheidsbedrijf maken onder de noemer VRT.

De verwachtingen én het wantrouwen waren hoog toen De Graeve na een lange carrière in de telecomsector en zonder enige journalistieke ervaring de poorten aan de Reyerslaan binnenwandelde. "Ik denk dat men aan de ene kant niet geloofde dat ik het kon", zegt hij in "Dank dat u bij ons was". "Aan de andere kant bestonden verborgen verwachtingen die hooggespannen waren."

"Vooral in de organisatie zelf waren de verborgen verwachtingen hoog. In de eerste 100 dagen heb ik gepeild naar de bereidheid om te veranderen. Dat was de eerste verrassing: de enorme bereidheid tot verandering én om ervoor te vechten zolang men de ruimte kreeg om dat te doen. Dat is het succes geweest. Laat ons eerlijk zijn: ik heb de BRT niet veranderd, dat hebben de mensen gedaan."

Niet alle werknemers van de openbare omroep ontvingen De Graeve evenwel met open armen. Zo verliep de kennismaking met de kaderleden niet van een leien dakje. "Dat is het kilste moment dat ik ooit heb meegemaakt. Een ijzige houding van mensen die van de politiek eigenlijk hun vooropzeg hadden gekregen en die werden voorgesteld aan een snotneus die ging bepalen of ze mochten blijven werken en zo ja onder welke voorwaarden. Ik kan me voorstellen hoe erg dat voor hen was. Het was professioneel absoluut het koudste moment dat ik ooit heb meegemaakt."

1 basisgedachte hield De Graeve van meet af aan in het achterhoofd. "Als je ergens begint, is het belangrijk dat je weet waar de uitgang is. Voor mij was de openbare omroep een ongelooflijke uitdaging waarin ik geloofde en waarin ik nog steeds geloof, maar je moet je te allen tijde kunnen terugtrekken. Alleen dan ben je vrij genoeg in je manier van denken en werken." 

Halfweg de jaren 90 lag het voortbestaan van de BRT in de weegschaal van de (Vlaamse) politiek. "Het wantrouwen was zo groot dat op politiek niveau scenario's op tafel lagen om de BRT tot de nieuwsdienst te reduceren omdat dat de enige echte publieke opdracht was. De concurrentie steunde die visie natuurlijk enorm. Voor hen was het een droomscenario."

"Als baas van een totaalgegeven als de BRT dat een bedrijf was waar veel mensen werkten, had ik toch wel de verantwoordelijkheid eerst te proberen om wat we hadden op de best mogelijke manier te laten functioneren. Dat was ook duidelijk het geloof van de mensen binnenshuis. Zij konden dit rechttrekken. Alleen moesten we de juiste mensen vinden."

Heel even speelde De Graeve met het idee om die mensen in het buitenland te zoeken. "De buitenwereld weet dit niet, maar relatief snel ben ik gaan kijken of een buitenlandse onderneming, een publieke of een commerciële omroep, geïnteresseerd was om met ons samen te werken of ons over te nemen. Tot mijn grote verbazing was het antwoord eigenlijk unaniem positief."

"Of het nu een Amerikaanse commerciële omroep was of een Europese publieke omroep, allemaal zagen ze het zitten om met de BRT samen te werken en een plan uit te bouwen. Alleen mijn raad van bestuur zag het niet zitten dus heb ik het document teruggenomen. Ook 2 ministers hebben het gekregen."

Onder De Graeve kreeg de nieuwsdienst voor het eerst streefcijfers vanuit de politiek. Zo moest VRT NWS elke dag anderhalf miljoen mensen bereiken. "Als de politiek vond dat we de nieuwsdienst echt moesten beschermen, kon je dat pas rechtvaardigen door je impact te meten. Die impact is uiteindelijk het aantal mensen dat naar je luistert of kijkt. Een schrijver heeft pas impact als zijn boeken worden gelezen. Dan vind ik het geen schande om te gaan tellen hoeveel boeken dat zijn. Het was geen vermarkting van de kwaliteit, het was het meten van de impact van die kwaliteit." 

"Ik denk dat het nuttig is om dit debat vandaag opnieuw te voeren. Als een publieke omroep zijn opdracht juist moet uitvoeren dan is het belangrijk dat veel mensen kijken. Als je ziet wat vandaag met de media gebeurt, hoe je vandaag mensen manipuleert, hoe landen vandaag verkeerde beslissingen nemen omdat je als publieke omroep je rol niet vervult. Zo denk ik dat de BBC een ongelooflijke verantwoordelijkheid heeft in de brexit. Dan zeg ik dat het meten van de mensen die je bereikt de beste rechtvaardiging is voor integere en betrouwbare verslaggeving en duiding. Als ik naar de kijkcijfers kijk, wens ik nog altijd dat de VRT bovenaan staat."

VTM was in de jaren 90 een (moordende) concurrent van de openbare omroep, maar tegelijk is De Graeve dankbaar dat de commerciële omroep bestond. "Ze waren de gedroomde vijand toch? Bij een veranderingsproces moet je in de eerste plaats een project hebben waarin iedereen kan geloven. Maar het is ook gemakkelijk als je iemand hebt van wie je kan zeggen: we gaan het beter doen of die willen we dooddoen. Dat is in het normale commerciële leven ook zo."

"Je hebt altijd wel een concurrent die het makkelijk maakt om te zeggen: als we die voorbij zijn, zijn we terug de nummer 1. Zij waren op dat moment duidelijk een goeie speler. Ze waren ook een duidelijk baken, een benchmark waarbij we konden bewijzen wat we wel of niet wilden of beter wilden."

Het moment waarop "Het Journaal" van de VRT opnieuw meer kijkers trok dan "VTM Nieuws" was voor De Graeve dan ook een belangrijke omslag. "Het was het moment waarop de essentie van ons veranderingsproces was geslaagd. In de kern van wat we doen, in de reden van ons bestaan creëerden we opnieuw meer vertrouwen bij de Vlaamse kijker. Dan zijn we terug en dan zijn mensen als Martine Tanghe belangrijk. Onberispelijk Nederlands, altijd voortreffelijk gekleed. Dat straalt gewoon de kwaliteit uit die we moeten hebben op om het even welke leeftijd."

De Graeve was altijd al gevoelig voor de magie van de media. "Toen ik naar de BRT trok, had ik het gevoel alsof ik van een gewoon bedrijf naar hét venster op de wereld ging. Door dat kleine kastje, door dat anker, door die journalist kreeg je een zicht op de wereld. Daardoor kregen ze een ongelooflijke status. Voor veel generaties is een job als journalist de absolute top. Toen ik de VRT verliet, zei mij moeder: "Maar ventje! Wat doe je nu?". Iets mooier kon er toch niet zijn dan de media?"

De jongste jaren is de status van journalisten volgens De Graeve enorm veranderd en dat ziet hij met lede ogen aan. "Vroeger waren het gewoonlijk intellectuele mensen, erg goed geschoold. Ze waren voor iedereen belangrijk omdat je van hen kon leren. Je kreeg een zicht op de wereld. Dat is verschoven naar het BV-schap en het erge is dat journalisten vinden dat ze nu ook een BV moeten zijn om diezelfde status te kunnen behouden."

"Ik vind dat verschrikkelijk omdat het niet hoort. Een journalist moet de waarheid vooropstellen, mensen informeren en zeggen dat elke munt 2 kanten heeft. Dat statuut is zo belangrijk dat je je van elke zelfverheerlijking moet weghouden. Je moet wegblijven van elke vriendschappelijke omgang die nog maar een vermoeden van twijfel kan werpen op wat je zegt. De combinatie van integriteit en vertrouwen zou de definitie van een journalist moeten zijn en daarvan wijkt men te veel af."

"Ik ga niet zeggen dat ik mij over de publieke omroep veel zorgen maak, maar ik vind het essentieel dat hij voeling blijft houden met de omgeving waarin hij functioneert. Als je succes hebt, kijk je liever in de spiegel om te zien wie de mooiste van het land is. Maar je mag je niet in een ivoren toren terugtrekken, je moet jezelf voortdurend bevragen."

"Ik zou het dramatisch vinden als de nieuwsdienst van de VRT over 10 jaar niet meer bestaat en ik zou het de journalisten niet vergeven. Jullie zijn de reden waarom hij bestaat en wat mij betreft zijn jullie ook de reden als hij verdwijnt. Jullie zijn de erfgenamen van wat democratisch gezien ongelooflijk belangrijk is. Die verantwoordelijkheid is reusachtig."

"Als je wil weten hoe zwaar die last is, moet je maar eens kijken hoe de journalistiek in andere media vervaagt. Ik ben bereid journalisten met een deontologische code op alle mogelijke manieren te beschermen, maar dan moeten ze doen wat ze moeten doen. Ze moeten ervoor zorgen dat schertsfiguren zoals Nigel Farage in het Verenigd Koninkrijk niet aan bod kunnen komen."

"Je moet idioten niet op dezelfde manier laten horen als verstandige mensen. Als je ziet hoe belangrijk de media zijn in presidentsverkiezingen, hoe belangrijk ze zijn in het maken of kraken van kandidaten of in het rondsturen van pure leugens. Als een journalist vindt dat hij een leugen niet meer moet ontmaskeren en dat het zijn enige taak is die te brengen, desnoods onder een verkoopbare titel, dan hoeft het voor mij niet meer. Integendeel, hoe rapper je dat afschaft, hoe meer je de maatschappij een dienst doet."

"Maar precies daarom hebben we de publieke omroep gecreëerd, daarom hebben we hem verdedigd en daarom moeten we er naar mijn gevoel onder alle omstandigheden voor vechten. Met de politiek of tegen de politiek als dat nodig is. Het is de kern van zijn bestaansrecht."