'Anna Karenina', zelfs voor de moderne mens een zelfhulpboek

Tolstoj publiceerde zijn Anna Karenina tussen 1873 en 1877 als feuilleton in een Russische krant. Het verhaal was van meet af aan populair. Lezers smulden van de beeldschone, getrouwde Anna en haar verboden romance met de rijke militair Vronski. Het iconische boek staat de komende weken centraal op het International Literature Festival  in het Nederlandse Utrecht, waar het integraal zal worden voorgelezen - alle duizend pagina's achtereen.

Wat heeft zo'n oud werk de huidige lezer nog te bieden? Een prettige leeservaring, uiteraard, en een boeiend inkijkje in de menselijke ziel en de Russische samenleving. Maar er zit nog veel meer in. Je kunt uit de Russische klassieker allerlei levenslessen distilleren, zegt de Britse journaliste, schrijfster en komiek Viv Groskop. Ze vulde er een heel boek mee, The Anna Karenina Fix: Life Lessons From Russian Literature (2017).

Moderne levenslessen van een 19de-eeuwse Rus? Jazeker. Groskop omschrijft haar held Tolstoj zelfs als Oprah Winfrey met een baard. Waarom? "In de tweede helft van zijn leven keerde Tolstoj zich van de literatuur af omdat hij die bij nader inzien te frivool vond", vertelt ze. "Hij ging toen filosofische 'hoe te leven?'-boekjes schrijven die we nu zouden scharen onder de zelfhulpboeken. Veel van zijn lessen klinken precies als Oprah. In Anna Karenina kun je ze al zien doorschemeren."

De belangrijkste les, in een nog verder verleden ook al een stokpaardje van de Oude Grieken: "Ken jezelf". Tolstojs roman gaat volgens Groskop grotendeels over identiteit, over de vraag hoe je oprecht jezelf kunt zijn. Anna ontdekte wie ze was, maar kon daar niet naar leven omdat haar conservatieve omgeving haar overspelige liefde veroordeelde. Volgens Groskop was de hoofdpersoon een spiegel voor Tolstoj, die ook met zichzelf worstelde. De schrijver had in zijn jonge jaren een vrij leven geleid vol prostituees en geslachtsziektes. Toen hij trouwde en kinderen kreeg, werd hij moralistischer en christelijker en begon hij zijn vroegere bestaan te veroordelen. "Het is eigenlijk heel treurig dat hij het zwakste en meest menselijke deel van zichzelf, dat deel waar je je als lezer het makkelijkst mee identificeert, uiteindelijk zelf niet meer kon accepteren. Zijn innerlijke strijd zie je terug in de manier waarop hij over Anna schrijft: ze vertegenwoordigt zijn jongere 'ik' waar hij als romancier nog begrip voor kon opbrengen, maar als persoon niet meer."

Een tweede les uit het meesterwerk: 'Wees vergevingsgezind', hoewel die boodschap nogal dubbel is. De roman begint met Anna's broer, Stiva, die zijn vrouw Dolly ontrouw is geweest. De ruimhartige Dolly vergeeft hem uiteindelijk en lijkt de lezer zo tot voorbeeld te strekken. "In Tolstojs romans zijn het altijd de meest nobele karakters die vergeven", verklaart Groskop. "Maar later in zijn leven, in zijn strengere periode, vond Tolstoj dat hij Dolly te vergevingsgezind had neergezet. Ze had toch meer moeten protesteren." Het blijft kortom schipperen in het leven, ook als je te rade gaat bij zo'n wijze roman.

Mindfulness

De Britse stipt nog meer lessen aan, zoals 'Koester je familie', 'Wees dankbaar' en, raadselachtiger: 'Leef in het moment'. Dit laatste is een soort 'mindfulness avant la lettre', zegt Groskop. Het tekent zich in Anna Karenina het duidelijkst af tegen het einde, als Anna langs het spoor loopt, moe van het leven. De vrouw wil springen, maar twijfelt. Tolstoj schetst haar beleving van dat moment in slow motion, bijna alsof de tijd stilstaat. "Als Anna nog twee seconden langer had nagedacht, was ze misschien niet gesprongen. Dat gevoel krijg je als lezer heel sterk. Vandaar de les om het leven niet te gehaast te leven."

Groskop heeft de roman inmiddels talloze keren gelezen. In haar beleving las ze elke keer een ander boek. "Als je jong bent, identificeer je je met andere personages en ideeën dan als je tien of twintig jaar ouder bent. Zo vertelt het boek je steeds iets nieuws over jezelf, over waar je op dat moment in het leven staat."

Liefdeslessen

Vertaler Hans Boland kent de roman ook van haver tot gort. Vorig jaar publiceerde hij een veelgeprezen nieuwe vertaling van Anna Karenina. Levenslessen? Ja, of eerder liefdeslessen, wat hem betreft. "Liefde is het centrale thema in deze roman. Tolstoj schetst eigenlijk vier soorten relaties waar je als lezer over kunt nadenken." Anna biedt de eerste twee modellen: haar keurige, onbevredigende huwelijk en daarnaast haar buitenechtelijke affaire. Het derde model is het saaie, maar wel min of meer gelukkige huwelijk van landeigenaar Levin en Kitty. En ten slotte is er het schurende huwelijk van Anna's broer en Dolly; die laatste lijdt onder het vele overspel en de drankzucht van haar man, maar toch blijft ze bij hem. Met zoveel voorbeelden is het net of Tolstoj zijn lezers uitnodigt om hun eigen keuze te maken, aldus de vertaler.

Interessant is volgens Boland ook dat Tolstoj niet moraliseert: hij veroordeelt Anna's liefdesleven niet en praat het evenmin goed. Hij laat het alleen zien, minutieus, inclusief de fatale gevolgen. Anna krijgt zware morele hoon over zich heen, vaak van hypocriete adellijke types. "In Tolstojs tijd was de afkeuring van Anna's gedrag groot, ook onder lezers", zegt de vertaler. "Tegenwoordig kiezen we eerder partij voor haar. Zeker in het vrije Nederland wordt het boek gezien als een aanklacht tegen de onderdrukking van de vrouw." Maar of je de roman nu duidt als feministisch of als misogyn, interpretaties die beide klinken, de waarheid is dat je hem op diverse manieren kunt lezen. "Dat is de kwaliteit van grote literatuur."

Hedendaagse lezers weten de weg naar Anna Karenina nog steeds te vinden, vooral sinds de vertaling van Boland uit is. In één jaar zijn er 7.000 exemplaren van verkocht, opvallend veel voor zo'n oud boek. Voor auteurs blijft Anna Karenina eveneens een ijkpunt. "Er lopen vast ook schrijvers rond die het boek nog nooit hebben gelezen", zegt Boland. "Als zij dat alsnog doen, houden ze denk ik meteen op met schrijven."