'Piepklein visje herkent zichzelf in de spiegel'
De ‘gewone poetslipvis’ (Labroides dimidiatus), een visje niet groter dan een vinger, herkent zichzelf in de spiegel. Die vorm van zelfbewustzijn leek tot nu enkel weggelegd voor de erg intelligente mens, de chimpansee en de orang-oetan.
De test met de spiegel is de klassieke toetssteen voor bewustzijn bij levende wezens. Wie zichzelf in de spiegel herkent, geeft blijk van zelfbewustzijn. Tot nu toe zijn er enkel voor de mens, de chimpansee en de orang-oetan overtuigende en herhaalde bewijzen dat zij hiertoe in staat zijn. Daardoor is het idee intact dat zelfbewustzijn iets dat enkel is weggelegd voor de meest intelligente soorten.
Maar een klein visje dat vooral in de Indische Oceaan en de Rode Zee voorkomt, lijkt nu in te breken in dat exclusieve clubje en het idee aan te tasten dat zelfbewustzijn iets speciaal is waar enkel de meest intelligente dieren toe in staat zijn. Ook ander recent onderzoek wijst erop dat zelfbewustzijn mogelijk enkel een neveneffect is van wanneer soorten moeten overleven door samen te werken.
De gewone poetslipvis dankt zijn naam aan het feit dat hij parasieten en dode huid van andere vissen eet. Het was al bekend dat de soort sociaal en relatief intelligent is. Maar zelfbewust?
Snelle dansjes
Een opmerkelijk onderzoek aan de Universiteit van Osaka, dat wel nog moet worden gepubliceerd, geeft aan van wel. Bioloog Masanori Kohda en zijn team onderworpen tien wilde exemplaren aan spiegeltests.
De visjes reageerden heftig op spiegels. Ze doen snelle dansjes wanneer ze voor een zwemmen, alsof ze willen testen dat zij dat zijn die ze zien. Het is een typische strategie. Door gekke bewegingen te maken kun je testen of jij het bent die in de spiegel ziet.
De poetslipvisjes proberen markeringen op hun lichaam, die ze enkel in hun spiegelbeeld goed kunnen zien, af te vegen aan de wanden van hun aquarium
Ook de ‘markeertest’ wijst op zelfbewustzijn bij dit visje. Hierbij krijgen de diertjes een opmerkelijke markering op hun lichaam. Hoe ze dan reageren voor de spiegel, onthult of ze hun spiegelbeeld herkennen.
In dit onderzoek bleek dat de visjes, die maar erg kleine hersenen hebben, de vlekken probeerden uit te wissen door ermee tegen de randen van hun aquarium te wrijven. Om zeker te zijn dat ze de vlekken in de spiegel zagen, hadden de onderzoekers die ook aangebracht op plekken waar ze enkel in de spiegel zichtbaar zijn, zoals op de keel. En een poetslipvis die zijn keel afwrijft, is gedrag dat gespecialiseerde biologen nog nooit hadden gezien. Bovendien: wanneer de markering transparant was of er geen spiegel in de buurt was, wreven de visjes helemaal niets af, wat er eveneens op wijst dat ze zichzelf in de spiegel herkennen.
Niet overtuigd
'Mocht dit onderzoek herhaald worden en dit visje zelfbewustzijn blijken te hebben, dan zou dat buitengewoon zijn en zou ik met verstomming geslagen zijn'
Maar evolutionair psycholoog Gordon Gallup, die de test uitvond, is niet overtuigd. Hij vindt dat de markeringen te veel lijken op de parasieten die de vissen als prooi hebben. Twee andere onafhankelijke experts, Redouan Bshary (Universiteit van Neuchâtel) en Culum Brown (Macquarie Universiteit) zijn wel onder de indruk en zien bewijs voor zelfbewustzijn.
Het is nu wachten op de officiële publicatie en herhaling van dit onderzoek. “Mocht dat lukken en dit visje dus zelfbewustzijn hebben, dan zou dat buitengewoon zijn en zou ik met verstomming geslagen zijn”, zegt Gallup.