Adriaen Brouwer komt thuis in Oudenaarde

Over Adriaen Brouwers persoonlijke leven is weinig bekend. We weten niet of hij getrouwd was. Rond 1604 zag hij het levenslicht in Oudenaarde, in een gezin dat in de wandtapijtensector werkte, toen dé economische activiteit van de stad. Maar tien jaar later vluchtte het gezin uit het conflictueuze Vlaanderen naar Gouda, in Noord-Nederland, waar er ook een bloeiende wandtapijtenindustrie bestond. Via Haarlem en Amsterdam zakte Adriaen tien jaar later naar Antwerpen af, en leerde onderweg Teniers, Frans Hals, Jan Steen en Rubens kennen. In 1638 stierf hij in berooide omstandigheden, na enkele jaren met enorme financiële en verslavingsproblemen, en zelfs een verblijf in de gevangenis. Hij liet een kleine 70 schilderijen na. 

Dat een gemeente als Oudenaarde deze tentoonstelling voor elkaar heeft gekregen, verdient een langdurig applaus. Het team in Oudenaarde en curator en gezaghebbend Brouwerkenner Katrien Lichtert hebben jaren verbeten geijverd om al deze bruiklenen uit het buitenland, tot de Verenigde Staten toe, en uit moeilijk toegankelijke particuliere collecties bij elkaar te krijgen.

Alleen al het kleine late Rubenslandschapje, duidelijk geïnspireerd door Brouwer, is het waard om de reis naar de Scheldestad te ondernemen. Ook het portret van Brouwer door Van Dyck is prachtig. Deze tentoonstelling is een evenement. 

De bedoeling van Katrien Lichtert was om het clichébeeld van Brouwer als schilder-zuipschuit te counteren. Dat doet ze erg slim door toch heel wat van die herbergscènes te tonen, maar zoals Brouwer zelf doet, de toeschouwer van daar naar het andere werk, de echte revelaties van de expositie te leiden. 

Om te beginnen zijn die bekende kroegbeelden op zich al heel vernieuwend. In vergelijking met enkele andere hier opgehangen vrolijke schilderijen van tijdgenoten, gaat Brouwer emotioneel en psychologisch veel verder. Zijn personages zijn echte mensen die iets wezenlijks beleven. En Brouwer pakt hen, zoals Caravaggio, op hét moment van de actie. 

Ze zijn wild-gelukkig of diep-verslagen, uitgelaten blij of woedend, hitsig verliefd en handtastelijk, angstig, bang voor pijn, of ze tonen oprechte waardering voor muzikanten. Enkele figuren zijn erg waardig afgebeeld, een boer bijvoorbeeld die zijn hond knuffelt, een andere landbouwer die moeizaam een potlood of twijgje slijpt, een vader die met opgetrokken neus het achterste van zijn zoontje schoonveegt.

Brouwer leidt de blik van de toeschouwer naar waar hij wil dat die gaat. Via dubieuze donkere figuren in de achtergrond, slapers, seksuele grensoverschrijders, iemand die pijnlijk zit te kakken, duwt hij de oogopslag van de bezoeker naar een raam waar een personage met de rug naar ons gekeerd staat, en samen met hem kijken we naar het landschap. 

Die donkere aardebruine schaduwen achteraan lijken al Permeke te voorspellen. En James Ensor heeft de ruwe caféscenes zeker gezien. En gebruikt. De voorbereidende schetsen, vooral studies van houdingen, zijn tijdloos interessant. 

Brouwer heeft de (zelf-) portretkunst dramatisch vernieuwd. In "De Rokers" kijkt hij centraal de toeschouwer aan, verrast, betrapt door de schilder, hijzelf dus. In zijn gezelschap zitten enkele toen vermaarde collega's. Niet evident om die vakgenoten zo liederlijk voor te stellen.   

Brouwer behoort ook tot de allereerste kunstenaars die personages (schater)lachend voorstellen. Bij Rubens lachen de verheven figuren uiteraard niet, maar dat gebeurt al evenmin op de kermissen en feesten van Bruegel. Brouwer is trouwens de opvolger van Pieter Bruegel, die hij mateloos bewonderde, en zoals het hoort zette hij enkele forse stappen vooruit. 

Terwijl hij dan bezig was, voegde Brouwer een aantal kleine innovaties toe. Katrien Lichtert zegt met bijna-zekerheid dat Brouwer de eerste rokende en tabaksnuivende mensen afbeeldt. Roken vond begin 17de eeuw ingang, maar bleef een tijd een activiteit voor de kroeg. 

Brouwer toont meteen wat die toen veel zwaardere tabak met een mens doet: genot, duizeligheid, bedwelming, slaperigheid. Hij is een meester in weergave van zintuiglijke ervaringen.

Opmerkelijk is ook een reeksje medische operaties. Zonder verdoving ondergaan patiënten, met angstig vertrokken gezicht, operaties aan rug, hand en voet. Bruegel en Bosch deden hem dat voor, maar opnieuw, Brouwer voegt emotie toe.  

Meer dan zijn voorganger Bruegel maakt Brouwer ook autonome landschappen. Perspectief en plaats van de schilder leiden de toeschouwer naar alle hoeken, dimensies en facetten van de geschilderde omgeving. Als landschapsschilder kondigt hij al de impressionisten aan.  

Vele jaren later, toen hij rustig in Elewijt in zijn kasteel van het leven genoot, schilderde Rubens ook landschapjes, op verrassend klein formaat, meer dan duidelijk beïnvloed door Brouwer. MOU toont het vermoedelijk kleinste olieverfschilderij van Rubens.  

Bekijk hieronder de generiek en een fragment uit "Adriaen Brouwer", een BRT-feuilleton uit 1986, een op zijn minst erg vrije en bevreemdende interpretatie van wat toen over de schilder bekend was. Paul Pourveur schreef het scenario, Peter Simons regisseerde, en we herkennen Lucas Vandervost, Hilde van Mieghem en Chris Cauwenberghs. 

Meer informatie vindt u hier