Herman Daems over 10 jaar financiële crisis: "De klok tikte genadeloos"

"Maak er geen spectaculair verhaal van, het is zo al erg genoeg", lacht Herman Daems aan de telefoon vanuit Londen. De 72-jarige voorzitter van BNP Paribas Fortis en KU Leuven blikt terug op tien jaar financiële crisis. Die etterbuil ontplofte in de Verenigde Staten met het faillissement van Lehman Brothers. Die zakenbank had zich zwaar vergaloppeerd aan slechte hypotheekleningen. Na een verlies van ruim 6 miljard euro verloor het bedrijf in één dag 40 procent van zijn beurswaarde. 

De regering van George Bush Jr. wilde niet ingrijpen, en liet de bank failliet gaan. 15 september 2008 staat sindsdien geboekstaafd als het begin van een doldwaze rollercoaster. Herman Daems zat, op vraag van de regering-Leterme, mee in de cockpit van de werkgroep die voor ons land de banken overeind moest houden.  

Weet u nog waar u was op die bewuste zondag 15 september 2008?

Daems: "Ik weet het nog heel goed. Op de Mont Ventoux. We hadden met de hele ploeg van Gimv (de Belgische investeringsmaatschappij waar Daems toen voorzitter van was, LID) een managementseminarie. Plots kreeg ik een telefoontje van Luc Coene, toenmalig gouverneur van de Nationale Bank van België. Hij wou met mij even overleggen over de toestand van wat er allemaal aan het gebeuren was."

Had u meteen door dat dit een dusdanige impact zou hebben op het financiële systeem wereldwijd?

"Ik wist wel meteen dat het zeer ernstig was. Ik stond redelijk dicht bij tal van CEO's van banken, en begreep via hen snel de ernst.

"Het kwam ook niet allemaal uit de lucht vallen. In de aanloop van de bankencrisis was er in de financiële wereld al enige tijd onrust over de grote omvang aan schuldfinancieringen en kredieten die circuleerden. De vrees was dat dit niet goed zou aflopen."

Is hebzucht de juiste diagnose voor de oorzaak van deze systeemcrisis?

"Hebzucht is volgens mij een te beperkte slogan. Het gaat volledig voorbij aan de veel grotere technische problematiek die aan de basis ligt. Ook slechte leningen, de zogeheten rommelkredieten, zijn niet de echte oorzaak. De echte trigger was het gebrek aan liquiditeit (middelen waarmee een bank haar betalingsverplichtingen kan nakomen, LID).

"Banken hadden veel investeringen lopen, vaak met geleend geld. Door het wantrouwen tussen de banken viel het hele systeem abrupt stil. Dat veroorzaakte uiteindelijk de crisis."

Ons land werd relatief zwaar getroffen. Werden onze banken dan zoveel slechter geleid?

"Neen, daarvoor speelt een andere reden. Belgen zijn grote spaarders. Dat spaargeld komt bij de bank terecht, en die bank gebruikt dat voor investeringen. Omdat er meer geld was dan er volume aan investeringen waren, werd gezocht naar internationale investeringen. Op die manier waren onze banken veel meer internationaal vervlochten. Zo hadden ze ook de bewuste CDO's (collateralized debt obligation, rommelkredieten, LID) ingekocht om het eigen rendement op te krikken."

De excessen zijn er toch gekomen als gevolg van het najagen van winst?

"Maar dat geldt zowel voor de banken, als voor ondernemingen én het grote publiek. In de periode na 2000 was iedereen op zoek naar een hoger rendement. Banken kochten ingewikkelde producten. Maar dat heeft zich ook voorgedaan bij het grote publiek. Dat verklaart bijvoorbeeld waarom Belgen zoveel spaargeld bij de banken in IJsland deponeerden, omwille van het hogere rendement dat de consument er kreeg. Zo was iedereen op zijn niveau op zoek naar een hoger rendement. Daarbij werd echter een belangrijke les uit het oog verloren. Hoe meer rendement, hoe hoger het risico."

Wat gebeurde er eigenlijk na het telefoontje op de Mont Ventoux van Luc Coene?

"Nadat de omvang van de crisis duidelijk aan het worden was, kreeg ik een tweetal weken later een telefoontje van premier Yves Leterme. Die vroeg me of ik deel wou uitmaken van het speciaal daartoe opgericht comité voor de bankencrisis. Ik zetelde als een soort van regeringscommissaris bij die samengestelde groep van specialisten, met onder meer Luc Coene. Het was wel een uitzonderlijke belevenis. Ik heb dat beleefd in volle bewustzijn dat er ingrijpende gebeurtenissen plaatsvonden."

Die ingrijpende gebeurtenissen speelden zich in ons land af in een hectische week waarbij zowel KBC, Dexia als Fortis aan de alarmbel trokken. Bij Fortis speelde nog een extra element. Het had net de grootste bank van Nederland ABN Amro overgenomen. Door de financiële crisis wordt die overname een onoverkomelijke last. De nieuwe groep moet ontbonden worden, wat leidt tot een krachtmeting met de Nederlandse overheid. Uiteindelijk moest het Belgische gedeelte van Fortis verkocht worden. Het Franse BNP Paribas stond klaar. De verkoop moest beklonken worden in een weekend, voor de beurzen weer openden.       

U zat in dat bewuste weekend van 4 oktober mee in de cockpit?

"Klopt. Al was dat weekend eigenlijk al begonnen op donderdag, omdat het een acuut verhaal was.

"Ik heb daar geleerd hoe belangrijk aandeelhouders zijn op zulke cruciale momenten. Het ging tenslotte over aandeelhouders die ofwel plots heel veel geld moesten ophoesten, ofwel hun bank voor nagenoeg niets moesten overlaten aan de overheid. Bij sommige banken was er geen mogelijkheid voor een gesprek met een representatieve aandeelhouder. Er was ook geen tijd voor een algemene vergadering, want de klok tikte genadeloos. Ik vergelijk het met een doodzieke patiënt waarbij de geneesheren eigenlijk zouden moeten overleggen met de familie, maar waar geen tijd voor is als je de patiënt wil redden."

We betaalden wel een zware tol? 

"Er zijn in ons land geen deposito's (geld op spaarrekeningen, LID) verloren gegaan. Mensen minimaliseren dat wel eens, maar eigenlijk is dat op zich al een ongelooflijke prestatie. Sommigen zeggen wel eens dat er veel geld verloren is door de bankencrisis, er is inderdaad waardeverlies geleden op de aandelen van de banken. Maar deposito's zelf zijn niet geraakt. Hier hebben we geen situaties gekend zoals in Engeland waarbij spaarders uren en dagen aanschoven in een lange rij bij Northern Rock om te proberen hun geld af te halen. Deze crisis was uitzonderlijk omwille van zijn omvang, en omwille van het besef dat ook banken kunnen omvallen. Maar als je ziet welke tsunami er op ons afkwam, dan ben ik tevreden met deze afloop."

Mensen verloren hun vertrouwen in de politiek, in het establishment. Wat leidde tot de opkomst van het populisme. Akkoord?

"Ik volg die analyse deels. Ze geldt zeker voor de VS. Om uit de financiële crisis te geraken moet president George Bush jr. samen met Ben Bernanke (voorzitter Amerikaanse centrale bank, LID) regelrecht ingaan tegen waar de Republikeinse partij voor staat: geen overheidsinterventie. Vandaar dat men aanvankelijk ook Lehman Brothers failliet liet gaan. Maar de gevolgen waren dusdanig dat er nadien gigantische fondsen werden ingezet om de banken en bedrijven te redden. Dat was voor de Republikeinen echt vloeken in de kerk. De partij is dan deels uit elkaar gevallen, waardoor er nieuwe krachten konden ontstaan. President Donald Trump is daar een gevolg van.

"In Europa is het volgens mij iets minder duidelijk. De bevolking heeft een lange periode het gevoel gehad dat er geen vooruitgang meer werd geboekt. De regeringen zetten alles in op het gezond maken van de overheidsfinanciën, omdat ze beducht waren dat ze anders geen antwoord hadden op een crisis. Dat gevoel van immobilisme, en de houding tegenover het elitisme, is volgens mij een deel van de verklaring."

De noodzakelijke maatregelen van de Europese Centrale Bank leidden ertoe dat ons spaarboekje niks opbrengt?

"Je maakt terecht een punt dat de mensen een hogere rentevoet willen op hun spaarboekje, en niet begrijpen waarom de geldcreatie door de ECB net lagere rentes noodzakelijk maakt om de economie te ondersteunen. Dat is een grote bezorgdheid die ik heb. Ik kan dat begrijpen, maar mensen moeten ook beseffen dat de werking van een financieel en monetair systeem heel complex ineen zit. Het zijn heel ingewikkelde processen, waar we – laat ons eerlijk zijn – ook niet altijd de precieze gevolgen van kunnen inschatten."

Intussen staat winst maken nog altijd centraal?

"Ik vind het eigenlijk maar normaal dat een bank winst nastreeft. Een bank verleent krediet, loopt daarbij een risico, en ontvangt daar een vergoeding voor. Ik heb daar al veel over nagedacht en geschreven. En ik zie eerlijk gezegd niet in hoe je een economie kan laten functioneren zonder dat daar een winstmodel tegenover staat."

De wereldwijde schulden zijn gigantisch gegroeid. Ligt daar de kiem van alweer een volgende crisis, en kunnen we die aan?

"Onze banken zijn gezond en sterk. De fundamenten zijn veel sterker door grotere kapitaalbuffers. Waar ik me wel zorgen om maak is dat de huidige marges van de banken laag zijn. Het verschil tussen de langetermijnrente, die heel laag is, en wat je aan uw klanten moet kunnen betalen, is zeer klein. En zolang de economische groeicijfers laag blijven, zullen ook die lage rentes blijven."

Wordt deze hele episode een apart hoofdstuk in uw memoires?

(lachend) "Ik moet u ontgoochelen, maar ik zal geen memoires schrijven. Ik ben niet het type dat 's avonds nog even tien bladzijden aan zijn persoonlijk archief toevoegt."