Direct naar artikelinhoud
Memes

Na de heisa rond Schild & Vrienden: memes kunnen nog steeds grappig zijn

Het hoe, wat en waarom van de beeldcultuur van het internet
Beeld Leendraad

Sinds de Pano-aflevering over Schild & Vrienden kan je het woord meme – zeg: 'miem' – niet uitspreken, of je wordt er bij wijze van spreken van beticht banden te hebben met extreemrechts. Nochtans is de memecultuur veel rijker dan het delen van racistische prenten.

Wanneer journalist Tim Verheyden de leider van Schild & Vrienden Dries Van Langenhove in de Pano-aflevering confronteert met de expliciete, racistische berichten in besloten chatgroepen, antwoordt die laatste: "Dat kan echt niet." Iets later zal hij nog formeler ontkennen: "Ik heb een fotografisch geheugen. Ik heb dit daar nog nooit gezien."

Na de Pano-aflevering over Schild & Vrienden circuleren er snel verschillende parodieën op sociale media waarin Van Langenhove zelf de hoofdrol speelt. Zo deelt Aycan Tasdemir een tweet met de tekst: "Wanneer gij op uw examen zit en geen enkele vraag kan (sic) beantwoorden", gevolgd door twee stills uit de reportage waarin Van Langenhove antwoordt: "Dat kan echt niet" en "Ik heb een fotografisch geheugen. Ik heb dit daar nog nooit gezien." 

De tweet wordt 192 keer gedeeld en 451 mensen vinden hem leuk. Of hoe de man die ervan wordt beschuldigd deel uit te maken van een groep die bij de vleet racistische berichten deelt, zelf het onderwerp van een online persiflage werd.

Twitter bericht wordt geladen...

Op het internet noemen we zulke berichten geen parodieën of persiflages, maar memes. "Het woord hebben we te danken aan de bioloog Richard Dawkins", zegt filosoof Maarten Boudry, die zich al enkele jaren in memetica verdiept. 

Dawkins zocht in zijn boek The Selfish Gene (1976) naar een analogie om de replicatie van genen te duiden, de stukjes DNA die muteren en van generatie op generatie worden doorgegeven.

"Naast een genetische evolutie bestaat er ook een memetische evolutie", legt Boudry uit. "In plaats van genen die we verticaal aan elkaar doorgeven, zijn memes de culturele tegenhanger, waarbij we informatie horizontaal aan elkaar doorgeven, van brein tot brein."

Boudry legt uit dat geloofssystemen zoals religie zich volgens de wetten van de memetica gedragen. Ideeën en gebruiken worden van generatie op generatie doorgegeven terwijl er doorheen de tijd wel veranderingen in die ideeën en gebruiken plaatsvinden.

Waar je bij vele godsdiensten nog kan terugvallen op geschreven teksten, ontstaan memes per definitie uit het niets. "Een slim cultureel ontwerp kan ook 'blind' tot stand komen", zegt Boudry. "Dat was een heel interessant concept voor een bioloog als Dawkins: hoe kunnen zaken ontstaan zonder dat ze door iemand zijn uitgevonden?"

'Dat was een heel interessant concept voor een bioloog als Dawkins: hoe kunnen zaken ontstaan zonder dat ze door iemand zijn uitgevonden?'
Maarten Boudry, filosoof

Klinkt dat allemaal wat diepzinnig? Laten we een voorbeeld van op de speelplaats nemen. Toen uw dienaar in het begin van deze eeuw zijn broek versleet op de schoolbanken van de middelbare school, kreeg hij geregeld het verwijt 'piemelhoofd' naar het hoofd geslingerd. Niet dat ik zo'n ongelooflijke eikel was. Piemelhoofd was in de bakvisgemeenschap in Gent de ideale manier om iemand lachend een onnozelaar te noemen, zonder die echt te willen kwetsen. Niemand wist wie het woord had uitgevonden en dat interesseerde ook niemand. Iedereen in Gentse scholen leerde door overlevering wel wat het precies wilde zeggen.

Dat ouders en leraren die nuance niet begrepen, was vooral hun probleem. Mocht je vandaag luid piemelhoofd in middelbare scholen gaan roepen, wordt je waarschijnlijk gewoon genegeerd. Of keihard uitgelachen.

"Het voorbeeld dat je geeft is heel specifiek, maar je zou het inderdaad een meme kunnen noemen. Zo kun je kinderliedjes of recepten van appeltaarten die van generatie op generatie worden doorgegeven worden, ook memes noemen", zegt Boudry. "Niemand weet nog echt wie de auteur of bedenker was. Wellicht was die er nooit."

De meme zoals we die vandaag kennen, zou maar zijn intrede maken met de komst van het internet. Officieel kreeg iedereen op het werk een persoonlijke computer met een e-mailservice om efficiënter te werken. In de realiteit begonnen mensen de grootste onzin naar elkaar te sturen.

Kent u bijvoorbeeld de Hamster Dance nog? Die hebt u eind jaren 90 misschien nog naar collega's gestuurd met de begeleidende tekst: "Wie gaat er vandaag naar de pijpen van de baas dansen?"

En wie sinds de jaren 2000 het internet bezoekt, is sowieso al eens op een variant van de meme der memes gebotst.  "All Your Base Are Belong to Us" is een absurde vertaling uit videogame Zero Wing uit 1989. Er hoorde eigenlijk te staan: "All your bases are now under control". De zin ging viraal op verschillende forums in 2000, er werden duizenden varianten op gemaakt. Ook vandaag duiken er nog geregeld op.

Het waren de begindagen van de meme, nog voor internetgebruikers doorhadden dat ze memes aan het maken waren. De belangrijkste functie van de absurde internetcreatie was toen nog heel duidelijk: entertainment.

Doorbraak

De echte doorbraak komt er volgens experts pas rond 2010. Daar zijn twee duidelijke redenen voor. Ten eerste is er de bloei van sociale netwerken. Rond 2010 was Facebook met voorsprong al het meest populaire vriendennetwerk. Internetgebruikers moesten hun weg niet meer op ingewikkelde forums zoeken om memes te ontdekken, ze werden ook massaal op de tijdlijn van Facebook gedeeld. 

Zoek maar eens naar de term 'demotivational quotes' en herinner u hoe vrienden de ene na de andere motiverende quote op een ironische manier counterden.

Een 'demotivational quote'-meme.Beeld RV

Ten tweede ontstonden er op dat moment ook zogenaamde meme generators. "Dat zijn websites die ervoor zorgen dat iedereen een meme kan maken", zegt Vincent Schroeven, die zelf diep in de memecultuur actief is en voor creatief bureau Hurae werkt. "Het enige wat je nodig hebt, is een beeld en wat creativiteit om er een originele tekst bij te bedenken."

In een goeie meme versterken beeld en tekst elkaar, weet Schroeven. "Door de tekst krijgt het beeld een andere invulling terwijl iedereen de boodschap toch begrijpt." De generators zorgden voor een oneindige stortvloed aan memes in zijn meest bekende vorm: een beeld met onder en boven een zwarte band. Op die banden hoort een begeleidende tekst in dikke vette blokletters.

Je kon er gif op innemen dat de lancering van elke nieuwe blockbuster of tv-serie een waterval aan memes opleverde. Denk aan acteur Sean Bean die in de serie Game of Thrones de waarschuwende woorden "Brace yourself, winter is coming" uitspreekt. Het is nog steeds de ideale meme om internetgebruikers te waarschuwen voor onheilspellende gebeurtenissen die zich aandienen.

Een 'Brace yourself'-meme.Beeld RV

Ook in Vlaanderen ontstond in die periode een mainstream memecultuur. Vincent Schroeven startte in 2011 zelf met het project 'Elke dag dezelfde foto van Kris & Danny'. Op de foto zie je Kris Wauters en Dany Verstraeten in een Fiat 500 Jolly Beach zitten. Dagelijks deelde de Facebook-pagina dezelfde foto met een nieuw onderschrift.

"Ondertussen zijn we met het project gestopt, maar op het einde volgden meer dan 30.000 mensen onze pagina", zegt Schroeven. "Pas toen onze meme ook door anderen werd bewerkt en gedeeld, waren we in ons opzet geslaagd." Het is de grootste eer die je als mememaker te beurt kan vallen: andere internetgebruikers die met jouw idee aan de slag gaan om nieuwe varianten te maken.

Het is de grootste eer die je als mememaker te beurt kan vallen: andere internetgebruikers die met jouw idee aan de slag gaan om nieuwe varianten te maken

Gelukkig zijn er nog verschillende andere Vlaamse memegroepen actief. Wie zich de kunst van het memes creëren eigen wil maken, moet op Facebook eens zoeken naar 'Arno's motiverende plaatjes voor overdag en soms in de nacht', 'Makkelijke Mensen met Mythische Miems' of 'Gustaaf Verschraegen'.

"De wereld der memes is zeer ambigu", zegt Boudry. "De auteur van een meme en zijn intenties doen er niet toe, enkel de inhoud. Bovendien is het zeer moeilijk te voorspellen welke meme precies viraal zal gaan."

Zo moest zelfs de geoliede machine van presidentskandidaat Barack Obama in 2008 toegeven dat het meest iconische beeld uit de campagne niet van haar hand kwam.

Het getekende portret van Obama in rode, beige en blauwe kleuren met daaronder het woord 'hope' werd ontworpen door de street artist Shepard Fairey en begon al snel een eigen leven te leiden. Het duurde niet lang of iedereen kon zijn profielfoto op Facebook aanpassen in de stijl van het portret.

Professor Paolo Gerbaudo van King's College London zag in die campagne voor het eerst hoe memes ook een politieke rol kunnen spelen. "Politiek gaat over heel complexe structuren en beslissingen. Dankzij memes kunnen mensen met eender welke achtergrond hun stem kwijt op een heel eenvoudige manier", zei hij in een podcastgesprek met The Guardian.

De straatartiest Shepard Fairey maakte deze poster van Barack Obama naar aanleiding van de verkiezingen in 2008.Beeld RV

Met de snelheid van het internet, nam ook de veelheid aan memes toe. Zelfs voor een meme-expert als Schroeven is het ondertussen haast onmogelijk om alles nog op de voet te volgen.

Getuige een voorbeeld van meer dan een jaar geleden. Wanneer Schroeven het Me_IRL-kanaal (IRL: In Real Life) op Reddit twee dagen links laat liggen, deelt ene waterguy12 dat hij enkele weken met verlof gaat. Hij vraagt de gebruikers van het kanaal om hem toch op de hoogte te houden van de allerbeste memes.

Een vraag waar hij tot op de dag van vandaag nog steeds spijt van heeft. De online community vindt er niet beter op dan zijn naam in elke nieuwe meme te taggen, er worden zelfs kleine computerprogramma's geschreven zodat zeker geen enkele meme wordt gemist.

"Toen ik twee dagen later op Reddit ging kijken, kon ik helemaal niet meer volgen. Ik had geen flauw idee wie waterboy12 was en waarom mensen memes maakten met zijn naam in", zegt Schroeven.

Oncontroleerbaar

Het voorbeeld toont aan hoe oncontroleerbaar die community's zijn en hoe organisch een onschuldig idee uit de hand kan lopen. Wat er ook gebeurt in die online memefabrieken, één regel is heilig: geen enkele meme zal geblokkeerd worden, hoe fout of gortig die ook is.

"Een tijd geleden hebben een paar moderatoren op Reddit een aantal racistische memes verwijderd", weet Schroeven. "Daardoor is een groot deel van de gebruikers van Reddit naar Discord verhuisd." Dat is een game-applicatie waar veel minder moderatie gebeurt. Het is ook de applicatie die leden van Schild & Vrienden gebruikten om met elkaar te communiceren.

'Memes zijn een interessant middel om gevoelens of ideeën uit te drukken die delicaat zijn of sociaal niet worden aanvaard'
Maarten Boudry, filosoof

Schroeven vraagt zich nog steeds af hoe het mogelijk is dat Alt-right, de extreemrechtse groepering die beweert met haar memes Donald Trump het WItte Huis in te hebben geholpen, zich een meme als Pepe the Frog heeft kunnen toe-eigenen. "Pepe the Frog was oorspronkelijk gewoon een kikker die net stoned was en zich perfect leende tot uitstekende memes."

Ook daar heeft Boudry geen sluitend antwoord op. "Het is niet zo dat die community's centraal worden geleid, zoals dat bij propagandaberichten van Leni Riefenstahl of Jozef Stalin gebeurde. 

Hij wijst erop dat het profiel van die Alt-rightbeweging wel perfect past in een groot deel van de memecultuur. Boudry: "Memes zijn een interessant middel om gevoelens of ideeën uit te drukken die delicaat zijn of sociaal niet worden aanvaard. Dat kan gaan over depressie, verdriet, maar ook over ideologische overtuigingen."

Dankzij de dubbele bodem van memes kan je alles zeggen wat je wil en ben je steeds ingedekt. Want het was toch maar een meme, het was toch maar om te lachen.

Bij communicatiebureau Hurae laten ze zich niet afschrikken door die donkere kanten van de meme. "Het is en blijft een interessante beeldtaal die nog aan belang zal toenemen", zegt Schroeven. "Wij zoeken zelfs expliciet mensen die thuis zijn in de memewereld die ons en klanten kunnen helpen om die wereld beter te doorgronden."