Historicus: "Europa voelde zich verheven boven de VS, maar heeft de financiële crisis mee veroorzaakt"

Adam Tooze is een kosmopoliet met links-liberale sympathieën, Brits historicus met Duitse wortels, pro-Europese inwoner van Manhattan, even neergestreken in een hotel in de chique wijk Bloomsbury in Londen. Sinds 2008 is de wereld een beetje minder vriendelijk geworden voor mensen als Adam Tooze. Hij schreef er een dik, ambitieus boek over, Gecrasht. Hoe tien jaar financiële crises de wereld veranderde.

Na de val van Lehman Brothers voorspelden sommigen een comeback van links, maar het waren vooral de populistische nationalisten die van de crisis profiteerden. De Amerikanen kozen voor Trump, de Britten voor de brexit. In Polen, Hongarije en Italië kwamen nationalisten aan de macht.

Door de crisis vielen bankiers van hun voetstuk, verloor het neoliberalisme zijn glans en kwam een einde aan de periode van ‘gelukkige globalisering’ na de val van de Muur. Een ander verhaal begon te domineren, over banken die gered werden en gewone burgers die de rekening betaalden. Het vertrouwen in de politieke en zakelijke elite werd ondermijnd door een onvoorziene crash die de wereld aan de rand van de financiële afgrond bracht. Toen alle topeconomen waarschuwden voor de rampzalige gevolgen van een brexit, werden ze niet meer geloofd door een meerderheid van de Britten. “De mensen hebben genoeg van experts”, zoals brexit­voorvechter Michael Gove zei.

Obama heeft Wall Street gered om Main Street te sparen. Als de banken in 2008 waren ingestort, zou de gewone burger er nog veel slechter aan toe zijn geweest, zeiden politici destijds. Was het redden van de banken een goede zaak?

Adam Tooze: “Goed is een beetje sterk uitgedrukt. Het was iets slechts wat moest gebeuren. De regering van Obama heeft wel fouten gemaakt. Ze had Wall Street duidelijker moeten straffen. Nu werden er vooral boetes uitgedeeld. Dat leverde geen enkel politiek voordeel op. De Bank of America heeft meer boetes betaald dan welk bedrijf ook in de geschiedenis, maar niemand weet dat. De aandeelhouders betaalden en de topmanagers, die de rotzooi hebben veroorzaakt, gingen niet naar de gevangenis. Als dat wel was gebeurd, hadden veel mensen zich beter gevoeld.”

Waarom heeft de regering-Obama dat niet gedaan?

“Ze waren heel bang voor een nieuwe Lehman Brothers. Lehman moest gestraft worden en dat had tot de crisis geleid. Ze waren bang het prille herstel van de economie te verstoren.

“De regering-Obama is er ook niet in geslaagd noodhulp te bieden aan de miljoenen mensen die hun huis zijn kwijtgeraakt. Dat veroorzaakte veel armoede en ellende, vooral onder Afrikaans-Amerikanen en latino’s.”

Dat waren niet de mensen die in 2016 op Trump stemden.

“Nee, maar veel kiezers van Trump waren ook heel kwetsbaar.”

Obama was zich daarvan bewust. Als jonge senator sprak hij al over ‘de verrotting van de Amerikaanse droom’. Toch heeft hij te weinig gedaan tegen de toename van de maatschappelijke ongelijkheid in de VS.

“Dat is de beschuldiging. Ik vind haar oneerlijk, omdat Obama dacht dat de gezondheidszorg zijn grote doorbraak was. Voor Europeanen is dat moeilijk naar waarde te schatten. Zij beschouwen een universele ziekte­kosten­verzekering als iets vanzelfsprekends. Voor Obama was het zijn grootste prioriteit. Het systeem dat hij creëerde, werkte niet goed, maar dat kwam omdat hij rekening moest houden met allerlei belangengroepen om het erdoor te krijgen. Toch was het heel progressief. De armste Amerikanen profiteerden er het meest van.”

Hoe past immigratie in uw verhaal? Misschien was Trump ook wel gekozen zonder financiële crisis.

“Mijn boek volgt één lijn, de financiële. Natuurlijk spelen ook andere factoren mee, zoals immigratie. In sommige landen komen de financiële en de immigratiecrisis bij elkaar. Mede door de slechte aanpak van de eurocrisis bevindt Italië zich in een slechte positie om massa­migratie op te vangen. Hoe kun je verwachten dat een samenleving met 40 procent jeugdwerkloosheid migranten hartelijk verwelkomt?”

Er was ook een populistische reactie in landen met een lage werkloosheid, zoals de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Duitsland.

“Ja, dat klopt. De financiële crisis kan nooit het hele verhaal vertellen. Duitsland viel van een slecht beheerste eurocrisis in een migratiecrisis. Voor de Duitse middenpartijen is controle heel cruciaal. Duitsland kan best een miljoen migranten opvangen, het is een heel rijk land. Turkije ving er drie miljoen op. Maar het zag eruit alsof Merkel de controle over immigratie was kwijtgeraakt. Kontroll­verlust, zeiden rechtse critici. Het was chaos.”

Steve Bannon, het brein achter de verkiezingscampagne van Trump, beschouwt 2008 als een kantelmoment. Toen werd de basis gelegd voor de volkswoede die Trump in 2016 naar de overwinning voerde. Dat Trump destijds de redding van de banken had toegejuicht, deed er niet toe. Trump was de outsider, Hillary Clinton het symbool van het establishment en een verworden wereldkapitalisme zonder oog voor de gewone Amerikaan, niet in de laatste plaats omdat zij 600.000 dollar (515.000 euro) had verdiend met drie lezingen voor Goldman Sachs.

Ironisch genoeg profiteerden de Republi­kei­nen uiteindelijk van de crisis, terwijl de Demo­craten onder Obama een formidabele prestatie leverden, aldus Tooze. De wereld stond voor een economische afgrond die dieper was dan de depressie van de jaren 30. De catastrofe werd voorkomen door de daadkracht en het improvisatievermogen van de regering-Obama en de Fed, het Amerikaanse stelsel van centrale banken. De Fed pompte enorme bedragen in de economie en Obama liet het begrotingstekort oplopen om de gevolgen van de crisis te verzachten. “Het was close, het was de Cubaanse rakettencrisis, maar dan op economisch gebied”, zegt Tooze.

Zo lovend als hij over Amerika is, zo hard oordeelt hij over Europa. Vanuit Europa werd de val van Lehman Brothers en de Amerikaanse hypotheekcrisis met het nodige leedvermaak gade­geslagen. “Daar zag je het weer, het verschil tussen het Amerikaanse ‘roofdierkapitalisme’ en de Europese ‘sociale­markt­economie’!”

In werkelijkheid zaten Europese banken diep in de Amerikaanse hypotheekmarkt. “In een stad als Cleveland, in Ohio, was de meerderheid van de hypotheken verleend door Deutsche Bank”, zegt Tooze. “Europa voelde zich verheven boven de VS, maar heeft de crisis mee veroorzaakt. En toen het misging, waren de Europeanen niet in staat zichzelf te helpen. 

"De Fed heeft biljoenen dollars uitgegeven om hypotheekverstrekkers overeind te houden. Ik heb gekeken naar welke banken dat geld ging. Meer dan de helft is naar Europese banken gegaan. Dat vind ik zelf de belangrijkste ontdekking van mijn boek. Terwijl de Fed al dat geld in Europese banken pompte, praatten politici over die beastly Americans”, zegt Tooze.

Terwijl de Amerikanen hun crisis voortvarend aanpakten, ruzieden de Europeanen over de juiste aanpak van de eurocrisis. Duitsland hamerde, gesteund door Nederland, op begrotingsdiscipline, met rampzalige gevolgen voor Zuid-Europa, zegt Tooze. De Europese economie trok pas aan toen de Europese Centrale Bank (ECB) massaal schuldpapier begon op te kopen en voorzitter Mario Draghi zei hij dat whatever it takes zou doen om de euro te redden.

De crisis heeft het denken over markt en staat veranderd, aldus Tooze. In 2007 zei Alan Greenspan, de voormalige baas van de Fed, nog: “Gelukkig zijn dankzij de globalisering Ameri­kaan­se politieke beslissingen grotendeels vervangen door mondiale marktkrachten.”

Tooze: “Zulke mensen beschouwden het kapitalisme als een robuust en voorspelbaar systeem. Als je de regels van het spel maar volgde, zou je er goed uitspringen. Maar het kapitalisme is eerder een slecht getemd paard. Hoe goed je ook kunt rijden, af en toe schopt het paard je eraf. En in 2008 gaf het een enorme schop.”

Toen was er een sterke staat nodig om het kapitalisme te redden.

Adam Tooze: “Die was er ook.”

In de Verenigde Staten wel, maar in Europa?

“Dat is de vraag. In Europa ontstaat een sterke staat langzaam, stap voor stap. Daartoe moet het economisch bestuur van de eurozone verbeterd worden. Nu is er alleen de ECB. Er is een Europees investeringsfonds nodig, een Europees industrieel en technologie­beleid.”

Dat betekent overdracht van nationale soevereiniteit aan Europa, en dat wordt politiek steeds moeilijker.

“Ja, de eurocrisis volgde op het referendum van 2005, toen Frankrijk en Nederland nee zeiden tegen de Europese Grondwet. We zitten in grote moeilijkheden.”

Trump zegt nu dat hij voor economisch nationalisme kiest. Is dat een begaanbare weg?

“In Amerika meer dan in andere landen. De VS hebben een beroepsbevolking van 170 miljoen, daarvan werken 4,1 miljoen mensen voor de export. Als Amerika al zijn export­markten verliest, is dat een groot probleem, maar geen ramp. Heel anders dan in een land als Nederland (waar een derde van de beroepsbevolking voor de export werkt, red.) .

“De Amerikaanse economie draait goed. Natuurlijk is dat niet alleen de verdienste van Trump, maar er is een Trump bump. Veel Republikeinen zijn kleine zakenlui die vertrouwen hebben en investeren. De groei wordt ook versneld door de belastingverlaging van eind vorig jaar.”

Daardoor loopt het tekort op. Zal Amerika daarvoor uiteindelijk niet de prijs betalen?

“Het zal meer rente moeten betalen. Maar wat traditionele conservatieven over het hoofd zien: er is een vrijwel onbeperkte vraag naar Amerikaans schuldpapier, omdat andere investeringen veel riskanter zijn. Wat is een veiliger investering dan Amerikaanse staats­obligaties, voor een Nederlands of Duits pensioenfonds? Natuurlijk zitten er risico’s aan een groot begrotingstekort, maar de apocalyptische taal waarmee in Europa vaak over schulden wordt gesproken, is misleidend.”

Tien jaar na de crisis hebben de politieke flanken aan kracht gewonnen. Rechtse volks­partijen, zoals de Britse Conservatieven of de Duitse CDU/CSU, dreigen uit elkaar te vallen door on­enig­heid over immigratie en Europa. Centrum­links is er nog veel slechter aan toe. De partijen van Blair en Schröder in Groot-Brittannië en Duitsland betalen de prijs voor het omhelzen van de globalisering. Ook de sociaal­democraten in België en Nederland krijgen klappen. Wat in de jaren 90 realisme leek, wordt nu beschouwd als naïviteit of zelfs verraad.

Inmiddels zijn talloze boeken, artikelen en columns geschreven over de vraag hoe het midden kan terugkomen. Daarin keren steevast twee elementen terug: het bestrijden van sociale ongelijkheid en het indammen van immigratie.

Adam Tooze: “Het is relatief gemakkelijk om de verdeling van inkomens gelijker te maken. Daarvoor heb je belastingheffing. Globalisering perkt de macht van natie­staten minder in dan mensen soms denken. Frankrijk heeft hogere belastingen dan de VS, maar is niet minder geglobaliseerd. De ongelijkheid in vermogens kun je bestrijden door de inflatie te laten oplopen. De onderste helft van de bevolking heeft daar geen last van, want die heeft geen vermogen. De bovenste helft levert langzaam in. Bovendien kun je de staatsschuld op die manier gemakkelijker wegwerken.”

Kan het midden een compromis sluiten over immigratie?

“Immigratiebeleid is altijd een compromis!”

Tot nu heeft Tooze op rustige toon gesproken over rente­voet en begrotings­tekort, maar nu begint hij zich op te winden. “Niemand pleit serieus voor open grenzen. Barack Obama voerde een genadeloos beleid aan de Mexicaanse grens. Maar nu zijn er mensen die de Heimat hebben ontdekt en beweren dat de grenzen altijd open stonden.”

Wat moeten we dan wel doen?

“Dan kom ik toch weer op dat punt van controle. Ik ben onder de indruk van mensen als Ben Bernanke, de voormalige voorzitter van de Fed. Hij liet zien dat de staat de grootste financiële markten ter wereld kan stabiliseren. Je hebt er epische bedragen voor nodig, maar het kan. Dat is controle.”

Europa zou mensen moeten onderscheppen voordat zij de Middellandse Zee oversteken, zegt hij. Economische migranten aan wie geen behoefte bestaat, kunnen dan geweerd worden, terwijl erkende asielzoekers gewoon op het vliegtuig kunnen stappen.

“Als we fatsoenlijke mensen willen zijn, kost dat geld. Het probleem van de Europese grens­bewakings­autoriteit Frontex is dat zij geen budget van 50 miljard dollar heeft. We moeten inderdaad een compromis sluiten over immigratie, maar daarbij moeten we ons verheffen, niet verlagen tot het praten over Heimat.

“Waarom zeggen we niet: dit is een noodgeval, we doen er alles aan om dit te beheersen, net als de VS deden bij de financiële crisis? In plaats daarvan bedenken we goedkope, kleine oplossingen die allemaal niet werken.”

Adam Tooze, Gecrasht. Hoe tien jaar financiële crises de wereld veranderde, Spectrum, 800 p., 49,99 euro.