Vaccinweigeraars in Indonesië: één fatwa is genoeg om de boel in de war te sturen

"Kinderen hebben het recht om géén rode hond te krijgen, ze hebben het recht om géén mazelen te krijgen." Eén injectie kan het verschil maken, zegt kinderarts Aman Pulungan. Maar wekelijks ziet hij nieuwe gevallen in zijn kliniek in Jakarta. "Minstens drieduizend gevallen van rode hond het afgelopen jaar alleen al. Als ik dat zie, kan ik wel huilen."

Het komt allemaal door een uitspraak van de schriftgeleerden. Er is een tijd geweest in Indonesië dat niemand ze serieus nam. Dat was de tijd dat ze ‘fatwa’s’ uitvaardigden tegen erotische dansen en tegen het beoefenen van yoga. Het leverde hooguit wat gegniffel op. Die tijd lijkt definitief voorbij. 

In augustus verklaarden de schriftgeleerden het vaccin tegen rode hond en mazelen onrein, en sindsdien is het vaccinatieprogramma in het honderd gelopen. In plaats van de gehoopte 90 procent van alle Indonesische kinderen is in de laatste maanden minder dan 50 procent ingeënt. In Atjeh kwam zelfs maar 7 procent van alle kinderen opdagen.

Paniek

Als Ma’ruf Amin nu een zaaltje betreedt om te spreken over de mislukte inentingscampagne, gaat er een siddering door de verzamelde journalisten. Ma’ruf is de voorzitter van de islamitische Raad van Ulama’s (MUI), én hij is de running mate van president Joko ‘Jokowi’ Widodo bij de komende verkiezingen. Zelden is een schriftgeleerde zo belangrijk geweest als hij.

Om het mislopen van de landelijke inentingscampagne tegen mazelen en rode hond (rubella) toe te lichten, zit in het zaaltje ook de minister van Gezondheidszorg, Nila Moeloek. Maar zij lijkt er nauwelijks toe te doen. Iedereen is hier voor Ma’ruf, die komt uitleggen wat de houding van de geestelijken in zijn raad is.

De MUI heeft regelrechte paniek veroorzaakt door het MR-vaccin haram te verklaren. Bestuurders van orthodoxe moslimgebieden schortten hun medewerking aan de inentingscampagne op, en elders hielden miljoenen moslims hun kinderen thuis. Het geeft aan hoe Indonesië de afgelopen jaren is veranderd van een seculiere staat in een land waar steeds angstvalliger rekening wordt gehouden met islamitische belangen.

Kinderarts Pulungan windt zich er mateloos over op. "Ik wil het niet hebben over de vraag of iets halal of haram is. Het probleem is dat niet iedereen meer achter de inentingen staat. Vroeger was er een decreet van de regering, de betrokken ministeries, de gouverneurs, de burgemeesters. Iedereen deed mee, en iedereen die in Indonesië woonde, werd ingeënt."

Sterke president ontbreekt

De eenheid is verdwenen met de komst van regionale autonomie. Pulungan durft het bijna niet te zeggen, maar wat ontbreekt is de sterke president, die de ministeries, de provincies, de regio’s en de steden bij elkaar houdt. Nu is een uitspraak van de ulama’s al genoeg om de hele boel in de war te sturen.

"Het was altijd zo goed geregeld. Vorig jaar hebben we een uitbraak van difterie gehad. De vaccinatiecampagne die toen werd georganiseerd, is prima verlopen. In mei was ook met mazelen en rode hond alles nog in orde. Op een internationale bijeenkomst werd Indonesië nog aangehaald als land waar andere landen iets van konden leren. Ze kunnen nu ook iets van ons leren: hoe het mis kan gaan."

Van Ma’ruf wordt in het zaaltje een verklaring verwacht. Hij spreekt traag, wat past bij zijn leeftijd – 75 jaar – en bij zijn status. Alles wat hij zegt, herhaalt hij gewoontegetrouw drie keer. Drie keer ontkent hij daarom dat zijn MUI ook maar de geringste blaam treft. "Niemand zal kunnen zeggen dat het vaccin halal (volgens religieuze regels gemaakt, red.) is." Het is nu eenmaal een onomstotelijk feit dat varkensgelatine is gebruikt bij de productie van het MR-vaccin.

Zwanger

Wat rode hond kan aanrichten, is te zien op de veranda van Rully in een dorps gedeelte van de satellietstad Bekasi, op een uur rijden van Jakarta. Hij zit er met met zijn zoon Ubay. De bewoners hier verbranden hun afval nog, en weten ook verder niks over milieu en gezondheid. 

"Hier deden mensen nooit zo aan immunisatie. Ze wisten niet waarvoor dat nodig is. Wij ook niet. Tot drie jaar geleden. Op de school van mijn dochtertje had ineens iedereen rode hond. Dat leek niet zo erg. Het ging weer over. Maar mijn dochter besmette mijn vrouw, en die was net een maand zwanger. Van Ubay. Toen hij werd geboren, schrokken we. We hadden geen idee."

Ubay wrikt en worstelt om los te komen, en rukt woest zijn bril van zijn hoofd. Als je Ubay aankijkt, is het of zijn ogen twee keer zo groot zijn als normale mensenogen. "Plus achttien", zegt Rully, terwijl hij op de vergrootglazen wijst. Tegelijk met de bril rukt Ubay ook het gehoorapparaat van zijn oor, compleet met de connectie voor het hoorimplantaat in zijn hoofd.

Rully is een fabrieksarbeider zonder veel scholing, maar hij kent de terminologie die hoort bij Ubays ziekte uitstekend. Hij heeft het net zo makkelijk over een congenitaal rubella-syndroom en de dubbele ‘cataract’ die daarbij hoort, als over de microcephalus: het te kleine hoofd waarin de hersens niet werken zoals ze zouden moeten. En dan is er ook nog het lekkende hart, maar dat kun je niet zien. Plus al die andere ongemakken die maken dat Ubay rusak is, ‘kapot’.

Het vaccin tegen rode hond is dus haram, zegt Ma’ruf in Jakarta. Maar de MUI maakt in het belang van de gezondheidszorg wel een reuzenzwaai. De raad heeft net in een nieuwe fatwa bepaald dat het onreine MR-vaccin toch mag worden gebruikt. "In een noodgeval mogen moslims haram-middelen gebruiken, en dit is een noodgeval, want rode hond is een vreselijke ziekte", zegt Ma’ruf.

De vraag is wat die zigzagbeweging uitmaakt. De vaccinatieperiode wordt verlengd, maar veel mensen, vooral in Atjeh, geloven het niet meer. Wat is een ‘noodgeval’? De verwarring is te groot. De Indonesische overheid heeft het heft uit handen gegeven en de mensen maken nu zelf uit wat een noodgeval is en wat niet.