Historische taboes tackelen met Tuymans

Gebeurtenissen die de massa liever laat rusten in de meest diepdonkere hoekjes, haalt Luc Tuymans met verve – pun not intended – boven om ons met de neus op de beladen feiten te drukken. Maar dan moet je wel de context van de werken kennen. Zo bleek een schilderij dat een vrouw ooit binnen gehoorsafstand van Tuymans omschreef als ‘mooi’ een concentratiekamp te verbeelden. Ook het doek Lumumba verwijst naar een pijnlijke passage uit de geschiedenis, maar het krijgt pas betekenis wanneer je weet wat je ziet: “Toen ik mijn reeks Mwana Kitoko in Amerika toonde, dachten sommige Amerikanen dat Lumumba Malcolm X was”, zegt Tuymans. “En Boudewijn werd verward met Pinochet.”

Boudewijn I – koning van België – en Patrice Lumumba – de eerste Eerste Minister van de Onafhankelijke Republiek Congo – zijn elkaars tegenpolen in de geschiedenis, én in Tuymans’ interpretatie: de eerste ten voeten uit geschilderd, in onberispelijk wit pak, de tweede in close-up in donker pak. “Ik heb hem geportretteerd in sepia tinten, als intellectueel, de eerste pan-Afrikaanse denker”, zegt Tuymans.

Tuymans’ reeks heet Mwana Kitoko, of: mooi blank knaapje, een koosnaam die de Congolezen bedachten voor Boudewijn tijdens diens triomfantelijke rondreis door Congo in 1955. Te brutale bijnaam, oordeelde de koloniale overheid, en ze maakte er Bwana Kitoko van, wat zoveel wil zeggen als mooie edele heer.

Racistisch

Het portret van koning Boudewijn in uniform was het eerste werk uit de reeks Mwana Kitoko. Tuymans: “Een beeld uit mijn jeugdherinnering aan de documentaire Bwana Kitoko van André Cauvin, een film in technicolor die zo racistisch is als een huis hoog is. Zo krijg je beelden te zien van een krokodil die afgespoten wordt, een Congolese vrouw die de haartooi van haar kind doet, terwijl de voice-over declameert: ‘de dieren en de wilden bereiden zich voor op de komst van de koning’. Dan is de toon wel gezet natuurlijk.”

De schilder is altijd al gefascineerd geweest door de figuur van Boudewijn, le roi triste. “Boudewijn als jonge koning, de koning zonder kinderen, die op achttien jaar zijn vader – die compleet achterlijk was – noodgedwongen moest opvolgen met de koningskwestie. Allemaal dingen die me enorm zijn bijgebleven uit mijn jeugd, en die nadien nog scherper werden dankzij de prachtige documentaire Boudewijn. Naar het hart van de koning.”

Al snel werd duidelijk dat Tuymans tegenover protagonist Boudewijn ook een antagonist wilde plaatsen. “Ik vond dat Lumumba absoluut aanwezig moest zijn in de tentoonstelling. Het was de allereerste keer dat ik een Afrikaan schilderde. Een boeiend gegeven, want de fysionomie is toch wel anders. Dus ben ik gaan grasduinen op zoek naar beelden van Lumumba – in die periode verscheen ook het boek De moord op Lumumba van Ludo De Witte, waarin hij stelt dat de Belgische overheid mede verantwoordelijk was.”

“Wat je vooral heel duidelijk ziet aan de beelden uit Cauvins film, is dat Lumumba géén machtsfiguur was zoals Mobutu. Hij was een idealist. Wat mij als kind enorm trof, was de speech van Lumumba, die nu nog steeds onwaarschijnlijk is: het was de eerste keer dat iemand in Afrika de blanken en hun koloniaal bestel letterlijk en figuurlijk aanklaagde. Maar daar heeft hij eigenlijk zijn doodvonnis getekend.”

Drama

Andere werken uit de reeks Mwana Kitoko tonen momentopnamen uit het drama van de Congolese onafhankelijkheid: Tsjombe – naar de Belgisch gezinde politicus Moïse Tsjombe, van wie vermoed wordt dat hij mee verantwoordelijk is Lumumba’s dood – toont een vervaagd beeld van zwarte leiders rond een tafel, The Mission verbeeldt een dreigende lucht boven een missiepost, en Reconstruction suggereert de nachtelijke crime scene van de moord op Lumumba. Verder nog een gebouw in Leopoldville, een luipaardvel op de vloer, een Afrikaans beeldje en twee zwarte handen met witte krijtjes in.

De reeks van negen schilderijen werd voor het eerst met de wereld gedeeld in november 2000, in de prestigieuze David Zwirner Gallery in New York. “Ik wilde er zeker van zijn dat deze schilderijen zouden bestáán”, zei Tuymans daar toen over. “Dat men niet zou proberen het tentoonstellen ervan in extremis tegen te houden.” Dus toonde hij ze voor de zekerheid eerst in Amerika, voordat hij Europa ermee zou confronteren.

Nadien reisden ze toch door naar de Biënnale van Venetië, waar ze in 2001 tentoongesteld werden in het Belgische paviljoen. Een statement van formaat: een brok onverwerkt nationaal verleden in beeld brengen in een landenpaviljoen. In de catalogus bij de tentoonstelling – een collector’s item dat intussen volledig uitverkocht is – schreef Jan Hoet: “Elk van de nationale paviljoenen representeert een zekere nationale identiteit. (…) Hoewel het natuurlijk nooit expliciet het doel is, wordt het werk van de deelnemende kunstenaars toch vaak gezien als de emanatie van hun nationale ziel. Tuymans speelt hier net met die verwachting, heel subtiel en geslepen, door één van de vele historische taboes in België te tackelen.”

Symboolschilderijen

Ook Bart De Baere, artistiek directeur van het M HKA, waar Tuymans onlangs de tentoonstelling Sanguine. Bloedrood cureert, is onder de indruk van de manier waarop de schilder met de geschiedenis omgaat. “De cyclus Mwana Kitoko is een belangrijk moment voor hoe Tuymans omgaat met het verlangen naar het inhoudelijke – niet narratief of anekdotisch ”, zegt De Baere. “Het zijn symboolschilderijen voor de problematiek van onze historische verantwoordelijkheid. Tuymans maakt het pijnlijke thema, waar we als land veel te laat aan zijn gaan staan, bespreekbaar - een donkere waarheid die we lang niet in de ogen hebben willen zien.”

Toch zegt Tuymans niet te willen moraliseren. “Ik wil geen antwoorden geven, maar vragen stellen.” Maar hij besefte wel in 2000 al het belang van de schilderijen die hij gemaakt had. “Ik heb geprobeerd om de werken in België te houden”, zegt hij. “Toen Jan Hoet op pensioen ging, heb ik Mwana Kitoko geschonken aan het S.M.A.K., waar het nog steeds in de collectie zit. Lumumba, het andere topwerk, wou ik aan het Museum voor Moderne Kunst in Brussel geven, maar zij hebben het geweigerd. Daardoor is het in de collectie van het MoMA in New York beland. Toen de toenmalige minister van Cultuur, Bert Anciaux, daarvan hoorde, heeft hij nog geprobeerd om er iets aan te doen, maar bij het MoMA zeiden ze: ‘You’re too fucking late.’ Ongelooflijk toch? Toen ik het in het MAS wilde tonen in mijn tentoonstelling Glasses, moesten we 50.000 euro betalen om het ding te laten overkomen.”