"Er is zoveel haat in Brazilië": diep verdeeld land kiest een nieuwe president

Met een verrassend hoge score is de uiterst rechtse kandidaat Jair Bolsonaro als duidelijke winnaar uit de eerste ronde gekomen. Maar de helft van de stemmen haalde hij niet. Met 97 procent van de stemmen geteld, komt Bolsonaro uit op 46,6 procent van de stemmen. Er komt dus een tweede ronde waarin hij het opneemt tegen de linkse kandidaat Fernando Haddad, die 28,8 procent van de stemmen veroverde.

Bolsonaro kreeg de steun van veel kiezers in het zuiden van Brazilië, waar de miljoenensteden Rio de Janeiro en Sao Paulo liggen. Socialist Haddad deed het goed in het armere noorden. De verkiezingsstrijd slaat een diepe kloof in het land.

Dialoog lijkt niet meer mogelijk

“Gore sletten!” Een man hangt uit het raam van zijn auto en schreeuwt naar een groep demonstranten. “Vieze homo’s!”, gilt hij als hij verderop stil staat voor een stoplicht. Vier jongens rennen op de auto af, slaan de bestuurder en trekken aan de Bolsonaro-sticker op de achteruit. “Fascist!” Mededemonstranten trekken de jongens weg bij de auto. “Niet slaan”, zeggen ze. “Niet doen wat zij doen.”

Een dag voordat de Brazilianen naar de stembus gaan om een nieuwe president te kiezen, gaan tegenstanders van de extreemrechtse kandidaat Jair Bolsonaro in São Paulo de straat op om hun afkeer te uiten van de man die vooropgaat in de peilingen. Aan de overkant van de straat vormen voorbijgangers een pistool met hun vingers, het handelsmerk van Bolsonaro. Ze richten op de demonstranten en doen of ze op hen schieten.

Het is tekenend voor de vijandigheid in Brazilië. De polarisatie was al groot in het Zuid-Amerikaanse land, maar de afgelopen weken is de sfeer zo giftig geworden dat dialoog niet meer mogelijk lijkt. WhatsApp-groepen van families zijn in oorlogsgebied veranderd, vriendschappen worden verbroken en collega’s praten niet meer met elkaar. Hoe de verkiezingen ook aflopen, ze hebben nu al diepe wonden geslagen.

Familiewaarden

De laatste peilingen voorspelden dat Bolsonaro zo’n 40 procent van de stemmen zou krijgen. De oud-legerkapitein is racistisch, vrouwonvriendelijk en homofoob, en verlangt terug naar de tijd dat militairen dissidenten mochten martelden. Hij belooft misdaad keihard aan te pakken, en traditionele familiewaarden in ere te herstellen. Zijn aanhangers hopen dat Bolsonaro het land kan bevrijden van geweld en corruptie.

Bolsonaro staat op 28 oktober in de beslissende ronde waarschijnlijk tegenover Fernando Haddad. De oud-burgemeester van São Paulo is kandidaat voor de PT, de linkse Arbeiderspartij, die vooral onder de armen populair is. Die zijn er flink op vooruitgegaan toen de PT van 2003 tot 2016 aan de knoppen zat. Maar de partij is besmeurd door enorme corruptieschandalen, en veel Brazilianen geven de PT de schuld van de huidige economische crisis.

“De verdeeldheid werkt geweld in de hand”, zegt Veridiana Alvaiz zondagochtend. “En dat zal de komende tijd alleen maar erger worden.” Alvaiz en haar moeder Shirley Faquim (65) hebben zojuist hun stem uitgebracht in een school in het centrum van de stad. “We zijn vroeg gegaan”, aldus de 32-jarige visagiste. “In de middag zijn mensen dronken, dan is de kans groter dat ze met elkaar op de vuist gaan.”

Moeder en dochter hebben een voorkeur voor centrumrechtse kandidaten, maar die bungelen onderaan in de peilingen. “Mijn andere dochter is fanatiek Bolsonaro-aanhanger”, zegt Faquim. “Het is moeilijk om nog normaal met elkaar te praten.” Ze schudt meewarig het hoofd. “Een vriend van ons is homo. Ik heb hem al gezegd dat hij moet uitkijken als Bolsonaro wint.” Haar dochter valt haar bij. “Homo’s ervaren nu al meer vijandigheid”, zegt ze. “Homohaters zijn door Bolsonaro uit de kast gekomen.”

Dictatuur

Maar als de tweede ronde uitloopt op een strijd tussen Bolsonaro en Haddad, dan kiezen beide vrouwen toch voor de oud-militair. “Dat voelt verschrikkelijk”, aldus Alvaiz. “Ik heb een dochter, en ik walg van de vrouwonvriendelijke uitspraken van Bolsonaro. Maar we kunnen niet toelaten dat de PT opnieuw aan de macht komt. Dan glijden we af naar een crisis zoals in Venezuela.”

Het is een veelgehoord argument. Buurland Venezuela is onder de socialistische regering van Nicolás Maduro een dictatuur geworden. De bevolking lijdt honger en is massaal op de vlucht geslagen. Hoewel de PT veertien jaar lang een sociaal-democratisch beleid heeft gevoerd, zijn veel Brazilianen ervan overtuigd dat Haddad een socialistische heilstaat zal stichten als hij wint.

Die angst wordt gevoed door nepnieuws. De grootste boosdoener is WhatsApp, het meest gebruikte sociale medium in Brazilië. Er zijn honderden openbare WhatsApp-groepen waarin politiek gelijkgestemden elkaar bombarderen met “nieuws” over de verkiezingen. Er gaan grove leugens rond, voorzien van schokkende foto’s en video’s. De electorale autoriteiten hebben maatregelen genomen om nepnieuws aan banden te leggen, maar WhatsApp-berichten zijn versleuteld. Dat maakt het bijna onmogelijk om de bron op te sporen en aan te pakken.

Ook Julio Cesar Pereira, een 47-jarige manager van een cultureel centrum, vindt de WhatsApp-groepen zorgwekkend. “Iedereen zit diep weggedoken in zijn telefoon”, zegt hij. “En ze geloven alles wat er rondgaat.” Pereira is de enige van zijn familie die niet op Bolsonaro stemt. “Ik kan niet meer met ze door een deur”, vertelt hij. Hij kan zijn tranen niet bedwingen. “Ik weet niet hoe het verder moet. Er is zoveel haat.”

Zakenkabinet

Milena Galli kiest ervoor zo min mogelijk over politiek te praten. “Zo probeer ik ruzie te voorkomen”, zegt de 40-jarige grafisch vormgever. Ze stemt op de centrumlinkse Ciro Gomes, de nummer drie in de peilingen. Galli vindt alle scenario’s angstaanjagend. “Bolsonaro is een fascist. Maar als Haddad wint, komt er misschien een militaire staatsgreep.” Ze heeft alvast een paspoort laten maken voor haar driejarige zoontje. “Ik wil weg kunnen zodra het nodig is.”

De Bolsonaro-stemmers zijn zondag goedgeluimd. “Bolsonaro wint de verkiezingen en zal een zakenkabinet samenstellen”, verwacht Daniel Grabraz, die met zijn vrouw en dochter een stemlokaal in het centrum van São Paulo uit komt lopen. “Hij zal er alles aan doen om dit land weer op het juiste pad te krijgen.” De 42-jarige arts denkt niet dat Bolsonaro een gevaar is voor de democratie. “Het is nepnieuws. Zijn tegenstanders zaaien paniek om niks.”