Op het eilandje Hiva Oa is Jacques Brel nog springlevend

"'Niet staren', zei moeder overste, 'maar kijk: daar loopt die Franse (sic) zanger.'" Tia Tehaamoana was zeventien jaar oud toen ze Jacques Brel een eerste keer ontmoette op Hiva Oa, het Markiezeneiland in Frans-Polynesië. 'Le Grand Jacques' zou daar zijn laatste drie levensjaren doorbrengen. 

Brel was meer dan twee maanden eerder vanuit de haven van Antwerpen vertrokken met zijn zeiljacht Askoy II, samen met zijn jonge geliefde Maddly Bamy. Na een moeizame tocht over woeste baren kwam Brel toe in het kleine haventje van Atuona. Gefascineerd door het prachtige landschap en meteen hartelijk ontvangen door de burgemeester, besloot hij er te blijven. Dit zou de plek worden waar hij rust vond. Waar geen paparazzi hem achtervolgden, en waar de Parijse Olympia en het jachtige leven van de Franse hoofdstad een vage herinnering werden.

Brel sloot de Polynesische bewoners meteen in het hart, en de vriendschap was wederzijds. "Brel was in de eerste plaats iemand die veel goeds heeft gedaan voor onze gemeenschap", zegt Tia. Ze neemt me mee naar de Espace Brel, een omgebouwde vliegtuigloods langs de kustlijn in Atuona. Terwijl in de verte schoolkinderen spelen, weergalmt zijn muziek door de hangar. Centraal staat Brels vliegtuigje Jojo, door de zanger vernoemd naar zijn overleden vriend.

'Six pieds sous terre, Jojo. Tu chantes encore. Six pieds sous terre, tu n'es pas mort.' ('Jojo')

"Jojo werd onze levenslijn", zegt Tia. Brel kocht het toestel om wekelijks naar Tahiti te vliegen – een tocht van ruim 3,5 uur over de Stille Oceaan. Op de Markiezen was er geen hospitaal. "Brel nam zieke eilandbewoners gratis mee naar de hoofdstad Papeete, waar ze de juiste verzorging konden krijgen." Die luchtbrug was niet enkel een ziekenboeg. Brel bracht ook medicijnen en Franse boeken mee terug. "En toen besloot hij om ook twee filmprojectors aan te schaffen", herinnert Tehaamoana zich levendig. Het tovert een grote glimlach op haar gezicht. 

Buurman van Gauguin

"Film: dat was helemaal nieuw voor ons. Een hele wereld die plots openging…" Een grote rotswand werd als projectiemuur uitgekozen. Twee keer per week was het er Cinéma Brel. Hij zette zich zelf aan de projector om de Franse films af te spelen. Iedereen was welkom, kaartjes kopen hoefde niet. "Van over het hele eiland kwamen er mensen", knikt Tehaamoana. "De jongsten zetten zich vooraan, de oudere bewoners op stoeltjes achteraan. Brel bracht zo heel onze gemeenschap samen. Hij zorgde er voor dat we een veel hechtere groep werden. Echt iedereen was daar."

De burgemeester die Brel ontving is hoogbejaard en verblijft in een rusthuis in Tahiti. Maar zijn kleinzoon Heimata Bonno kent alle verhalen. "Brel bracht structuur in ons leven. Hier in het dorp is dat nog altijd te zien. Buurtwinkel, apotheek, gemeentehuis, bank, kapsalon: ze liggen allemaal op een boogscheut van elkaar. Alles kun je al wandelend doen. U vindt dat normaal? Kijk: in de verte, aan de overkant van de baai, ligt Tahuata – ons zustereiland, zeg maar. Daar is dat allemaal niet. Het is er kilometers rijden, een heuse dagtaak om van het ene naar het andere te trekken. Daar is Brel nooit geweest", lacht Bonno. 

Brel bracht westerse waarden bij, en deed ook meer. Hij huiverde om de slechte tandverzorging bij de plaatselijke bevolking en kon niet verdragen dat jonge meisjes weenden door de tandpijn. Daarom liet hij elke zes maanden een tandarts overkomen uit Tahiti. "En dat gebeurt nu nog steeds", knikt Ma'am Noapua (67).

Jacques Brel staat vier decennia na zijn overlijden nog altijd centraal op het eiland. Het is een korte wandeltocht de berg op, naar het kleine kerkhof van Atuona. Het eerste graf waar je op botst, is dat van Brel. Hij ligt amper twintig meter van Paul Gauguin, die andere artiest die zijn hart verloor aan Hiva Oa. Het was de wens van de zanger om dicht bij de beroemde Franse schilder begraven te worden. Vanaf hier is het zicht over dorp en baai prachtig. Het kerkhof is een klein bedevaartsoord geworden voor Europeanen die de lange overtocht naar Frans-Polynesië maakten. Op keien staan boodschappen geschilderd. Maar ook de eilandbewoners komen graag frangipanibloemen leggen en onderhouden het graf.

Toen hij op de Markiezen strandde, was Brel al ziek. Drie jaar later overleed hij in een Frans hospitaal aan longkanker, op 49-jarige leeftijd. De zanger heeft zijn ziekte nooit getoond aan de eilandbewoners. "Jammer, want met de natuurgeneesmiddelen die wij al eeuwen uit planten en bomen halen, hadden we hem misschien kunnen helpen." Daar zijn ze op Hiva Oa nog steeds van overtuigd.

Vijf bezwete hemden

Brel betuigde zijn liefde voor Hiva Oa met muziek. In 1977 blikte hij zijn laatste plaat in, die hij toepasselijk Les Marquises noemde. Eén zinssnede uit het titelnummer draagt iedereen hier vol trots op: 'Gémir n'est pas de mise au Marquises.' ('Klaag niet meer en wees tevreden, op de Markiezen.')

"Je moet weten, zijn muziek hebben we altijd maar vreemd gevonden", zegt Tia Tehaamoana. "Emotionele liedjes met teksten die verhalen vertellen, dat doen we hier in Polynesië eigenlijk niet. Onze songs zijn vooral ritmisch. Ze steunen op de muziek, niet op de tekst." 

Eén keer trad Brel hier op: om de eilandbewoners duidelijk te maken wat hij deed, waarvoor hij elders in de wereld beroemd was. "Ik herinner me vooral nog dat hij toen vijf keer van hemd is gewisseld", zegt Ma'am Noapua. "Omdat hij zo doorweekt was. Brel bracht het zo passioneel. Vijf bezwete hemden: vooral dat bleef ons bij."

Brel heeft graag en goed geleefd op de Markiezen, ondanks zijn ziekte. In zijn huis werd steevast als laatste het licht uitgeknipt. Brel en Maddly ontvingen er graag gasten, dan werden de flessen wijn bovengehaald. 's Ochtends om zes uur stond hij alweer op, klaar voor een nieuwe dag. De zanger was fier dat zijn levensgezellin – een jonge actrice, oorspronkelijk uit Guadeloupe – zo goed aanvaard werd in deze gemeenschap. Het koppel wilde zich net buiten het dorp vestigen, Brel kocht een lap grond met een prachtig zicht. 

Het huisje waar hij met Maddly woonde, is er niet meer. Maar Brel zelf is nooit echt vertrokken. Sinds tien jaar is de luchthaven van het eiland naar hem vernoemd. Zijn naam, die kent iedereen en gaat nog over de lippen, hier in de Stille Zuidzee. Ook in 2018.

Op 12/10 en 14/10 wordt de carrière van Brel gevierd in respectievelijk de Capitole (Gent) en de Stadsschouwburg (Antwerpen) met Je m'appelle Jacques Brel. musichall.be