Björn Soenens: "Haat, nijd en vreemdeling in eigen land"

Vele miljoenen Amerikanen blijven zich vastklampen aan hun oude manier van leven. Ze geloven zelfs nog in het gewapend verzet, met hun eigen geweren. Hun onderlinge samenhorigheidsgevoel wordt nog aangesterkt door de afkeuring van de buitenwereld die hen te beurt valt, ook die van de stedelijke pers. Het resultaat is blinde woede.

Deze Amerikanen – en ze zijn met veel – aanvaarden niet dat hun oude identiteit verkruimelt. Ze aanvaarden niet dat de blanke, de witte Amerikanen over een jaar of 30 al hun voorrechten zullen kwijtspelen. Elke geboorte van een (gekleurde) immigrantenbaby is een regelrechte bedreiging voor hun wereld. Ze voeren weerstand tegen nieuwe technologie, en tegen het wetenschappelijke bewijs van een wereldwijde ecologische instorting (klimaatopwarming is een fabel). Hun verzet was sterk genoeg om hun eigen president te verkiezen. 

William Faulkner, de beroemde schrijver uit Oxford, Mississippi, zette het ooit op papier: “The past isn’t dead. It isn’t even past.” Het gaat in Amerika anno 2018 nog een stuk verder: het verleden is voor velen ook hun toekomst. Vroeger, toen de mensen nog samen naar de televisie keken, en naar één van de klassieke nieuwsuitzendingen - er waren maar drie grote zenders en geen  700 kabelzenders - kon je nog de illusie koesteren dat tv iedereen zachtjes zou veranderen richting moderniteit.

Kinderen konden toen samen met hun ouders voor de tv zien hoe andere mensen leefden, hoe je anders naar de dingen kunt kijken. Maar de tv als grote gelijkmaker – iedereen die dezelfde informatie deelt – is voorgoed verdwenen. Om beluisterd te worden in dit tijdperk van de korte aandachtsboog volstaat het niet langer om iemand op de schouder te tikken. Je moet je sloophamer bovenhalen en heel veel lawaai maken. Dit is het tijdperk van de versnipperde aandacht. 

Als je de groeiende vijandigheid gadeslaat tussen de twee politieke kampen, kunnen niet anders dan overal alarmbellen afgaan. Voor links Amerika zijn de Republikeinse partij en Fox News de instrumenten van rechts die de federale regering – de "diepe staat" – willen ontmantelen, de hulp aan de armen willen afschaffen, en de macht willen vergroten van dat deel van Amerika dat al veel macht en geld heeft. 

Voor rechts Amerika is de regering zelf de schuld van alles. De politiek is iets wat je moet wantrouwen. De overheid wil alleen maar je vrijheid inperken en meer geld weggeven aan de profiteurs, in ruil voor een stem op de Democraten. Donald Trump staat intussen ook al een tijd op het podium. Hij zal ook niet meteen weggaan, en de hartslag van de verdeeldheid slaat nog enkele slagen sneller.

Why can’t we just get along? Dat denken veel Amerikanen in stilte. De twee politieke Amerika’s kennen mekaar niet meer. Vooral in ruraal Amerika leeft heel sterk het gevoel dat ze in een land leven dat ze niet meer herkennen. Arlie Russell Hochschild schreef er in 2016 een boek over: "Strangers in their own land". Deze Amerikanen lijden aan een hevig mal de corazon, een stevig hartzeer. Heimwee naar vroeger.

Veel ontevreden Amerikanen hebben een diep verdriet over een wereld die niet meer bestaat en waar ze zo hard naar terugverlangen. Ze smachten terug naar de tijd dat je langs de kant van de weg kon staan, je duim omhoog steken en een lift kreeg. Als iemand honger leed, gaf je hem of haar gewoon te eten. Er was een gevoel van gemeenschap.

In hun hoofden heeft Big Government dat allemaal kapot gemaakt. Er zijn muren van antipathie opgetrokken. Muren van wantrouwen. Als je dààr zit met je hoofd, dan kan je de ander en de wereld niet meer begrijpen. Nieuwe informatie over de wereld raakt verstopt, geblokkeerd. Als je dààr bent in je hoofd, dan zoek je alleen nog het gezelschap van gelijk denkenden. Dan worden je standpunten extreem. Ieder heeft z’n eigen televisiekanaal. Rechts heeft Fox News. Links heeft MSNBC of CNN. De kloof gaapt steeds wijder. 

Rechts in Amerika is meer naar rechts opgeschoven, links meer naar links. De Republikeinse presidenten Eisenhower, Nixon en Ford ondersteunden nog de burgerrechtenwetten. Onder de Republikein Eisenhower betaalde de rijkste toplaag 91 procent belastingen! In 2018 dragen diezelfde rijkste Amerikanen nog maar 37 procent van hun dollars af. Het was de ex-generaal Eisenhower die – met overheidsgeld - massaal investeerde in infrastructuur, wat leidde tot de bouw van tienduizenden kilometers Interstate Highways.

Nu beschouwen de Republikeinen elke investering van de overheid als nutteloos geld over de balk, als ongewenste overheidsbemoeienis. Nixon heeft ooit gepleit voor een basisinkomen voor elke Amerikaan. Reagan verhoogde de overheidsschuld als dat nodig was en verstrakte wapenwetten als dat wenselijk was, of hij gaf amnestie aan illegale immigranten. De conservatieven van vroeger lijken in termen van vandaag wel linkse rakkers.

Over heel Amerika zijn Republikeinse (rode) staten armer, hebben ze meer tienermoeders, meer echtscheidingen, een slechtere gezondheid, meer obesitas, meer ondervoede baby’s, meer wapens, en slechtere schoolresultaten. Mensen in Republikeinse wingewesten sterven gemiddeld vijf jaar jonger dan Amerikanen in Democratische (blauwe) staten. Dat zijn de naakte feiten.

In Connecticut, een blauwe staat, leven de inwoners gemiddeld 80,8 jaar. In rode staat Louisiana is dat gemiddeld 75,7 jaar. Een naakt, vaststaand feit. In rode staten is de milieuvervuiling door de industrie vele keren groter. Uitgerekend in Republikeinse staten – waar men voorstander is van een traditioneel huwelijk en men veel kerkser is – gebeurt precies het omgekeerde van de wensdroom: meer scheidingen, meer overspel, en een zondiger leven. De Amerikaanse Paradox, noemt Arlie Russell Hochschild dat.

Mensen in Republikeinse staten die arm zijn en genieten van een ziekteverzekering van de overheid (Medicaid of Medicare), of leven van voedselbonnen, gaan bijna nooit stemmen. Daarom doen armen er zo vaak niet toe in de VS. Iets meer bemiddelde Republikeinen in rode staten gaan wél stemmen, en zij spreken zich uit tegen publieke dollars voor de armen (vaak partijgenoten).

Amerikanen in de Appalachen en in Texas houden van hun vrijheid, zonder bemoeizucht van de overheid, en ze zien het liefst een regering die tot een minimum is gekrompen. In het Diepe Zuiden zijn ze nog steeds wrokkig op de regering en denken ze nog vaak terug aan de Burgeroorlog die hun manier van leven (landbouw met slaven) vernietigde. Onderschat nooit emotie in de politiek. Rancune kan generaties lang overleven.

Rechts in Amerika haat het als de elites hen voorschrijven hoe ze moeten denken: blij voor het pasgetrouwde homokoppel, verdrietig over het lot van de Syrische vluchteling, niet wrokkig om belasting te betalen. Neen, daar lezen ze geen The New York Times, neen. Neen, daar eten ze geen biologisch geteelde groenten van op de Farmer’s Market. Neen, ze kijken niet naar alternatieve buitenlandse films in de bioscoop, ze rijden niet met kleine hybride auto’s. Ze passen geen kleine maatjes in de kleerwinkel (je vindt er wel 8XXL, maat 72!). In ongeveer alle restaurants is ongeveer alles gefrituurd. Ze haten het hier dat progressieve stedelingen denken dat alle gelovige Zuiderlingen onwetend zijn, achterlijke boertjes, rednecks, losers. Ze haten het dat iedereen denkt dat ze allemaal racist, seksist of homofoob zijn, én vet. 

Soms is de Paradox prangend. In Louisiana stemmen de mensen voor kandidaten die de Bijbel respecteren. Ze houden niet van grote bedrijven die de kleine man vertrappelen. Toch weten ze dat hun  partij – de Republikeinse Partij – ook de belangen behartigt van Big Business. Maar, zeggen ze, Republikeinen zijn ook voorstanders van God en gezin, en dat vinden ze héél fijn. Dat geeft de doorslag. Al te vaak stemmen de Amerikanen dus tegen hun eigen belangen in. Ze denken dat “de staat” tegen hen is, en hen allerhande verstikkende regels oplegt. Ze zijn tegen de regering maar proberen wel zoveel mogelijk middelen uit Washington los te peuteren via hun Congresleden. 

Neem nu de regio tussen Baton Rouge en New Orleans in Louisiana, gemeenzaam cancer alley genoemd. Het kankerstraatje. Veel doodzieke mensen. Die tweespalt, dat dilemma: kiezen voor gezondheid (en strenge milieuregels voor bedrijven), of kiezen voor hevige vervuiling en olielekken in rivieren, maar wel met de garantie op een goede baan in de oliefabriek.

Louisiana is overigens een staat waar heel veel mag. Een verkoper zonder vergunning kan zomaar handwapens verkopen, en geweren, en aanvalswapens, en behalve de pistolen hoeven de wapens niet te worden geregistreerd. Geen background checks. Je kan zomaar met een geladen pistool een bar binnenlopen op Bourbon Street, de drukke uitgaansbuurt van New Orleans. In Louisiana kan je sinds 2010 met een verborgen wapen op je lijf een kerk, een synagoge of een moskee binnenlopen. Louisiana staat niet toevallig in de top 3 van het grootste aantal wapendoden in heel Amerika. Dubbel zoveel als het nationale gemiddelde. Hoe zou dat komen?

Veel strenger is Louisiana bijvoorbeeld voor vrouwenrechten. Er zijn enorme beperkingen opgelegd voor klinieken die abortus uitvoeren. In Jefferson Davis Parish werd een wet goedgekeurd die het verbiedt om een broek te dragen die te veel blote huid onder de heup laat zien, of een stuk van je ondergoed. 50 dollar boete per vastgestelde inbreuk.

Nog in Louisiana ligt de beruchte gevangenis Angola. Het is de grootste gevangenis van Amerika: 5.000 gevangenen. Het leven is er hard en meedogenloos. De zwarte man Albert Woodfox houdt een triest record vast: gedurende 43 jaar lang werd hij per dag 23 uur lang vastgezet in een eenzame kleine cel. 23 uur per dag solitary confinement. Eenzame opsluiting. In 2016 werd hij vrijgelaten. Kan je na zo’n leven nog een mens zijn?

Staten in Amerika doen er alles aan om industrie en bedrijven te lokken: door vakbondsrechten te beperken, door lage minimumlonen, door kortingen op de bedrijfsbelasting, met lossere voorschriften voor het milieu. Allemaal lokmiddelen om bedrijven van één staat naar de andere te leiden. Dat de Staten van Amerika Verenigd zijn moet je dus met een stevige korrel zout nemen. All politics are local. De ene steekt de andere voortdurend de loef af. Zo verhuisde de textielindustrie een halve eeuw geleden van New England naar het diepe Zuiden. Vandaag brengt die verhuisbeweging de Mercedesfabriek van New Jersey naar Georgia. Toyota verhuisde van Californië naar Texas, en Nissan verkaste van Californië naar Tennessee.

Nieuwe economische sectoren vind je vooral in staten met een aantrekkelijke openbare sector, zoals Californië dat deed met Silicon Valley, of in de staat Washington met aantrekkingspool Seattle (Microsoft, Boeing, Starbucks). 

Vervuilende bedrijven kijken goed uit waar ze zich vestigen. Ze kijken naar het soort mensen dat er woont. Lager geschoolden (enkel middelbare schooldiploma), christelijke bevolking, zonder cultuur van activisme of verzet, conservatief, Republikeins, en voorstanders van de vrije markt. Ziedaar volgens sociologe Arlie Russell Hochschild de persoonlijkheid van de minste weerstand. De bevolking die zich niet, of bijna niet, verzet tegen de komst van een vervuilende fabriek. 

In een Republikeinse geest werkt dat zo: hoe minder je afhankelijk bent van de regering, hoe beter, en hoe hoger je staat op de maatschappelijke ladder. Hoe Amerikaanser je dus ook bent. De doe-het-zelf-samenleving. Voortdurend hebben armere Amerikanen het gevoel dat de regering geld van hen afpakt door het te schenken – gratis! – aan luiaards en profiteurs (in hun ogen).

Neem nu Lake Providence in Louisiana. Volgens Time Magazine is dat de armste stad van Amerika. Hoe dat komt? Door automatisering en robotica en het outsourcen van banen naar het buitenland, zijn de lonen van de ongediplomeerde werklui sinds de jaren 70 van de vorige eeuw met veertig procent gedaald (als je ze vergelijkt met de stijgende levensduurte). Let wel: in Amerika bestaat ook geen koppeling van de lonen aan de index. 

Vooral blanke ongeschoolde mannen hebben hun status in het nieuwe Amerika zien wegkwijnen. Oudere blanke mannen zijn wanhopig: meer dan gemiddeld zijn ze verslaafd aan alcohol en drugs. Ze plegen ook vaker zelfmoord. De levensverwachting van mannen zonder middelbare schooldiploma is met drie jaar naar beneden getuimeld.

Het is ook geen toeval dat in deze Trumptijd heel veel mensen, middelen en eer worden gegund aan zeer mannelijke instituten als leger, politie, brandweer en de oliesector. De mannelijke bastions van Amerika voelen zich bedreigd door de culturele erosie die in hun ogen te veel aandacht besteedt aan vrouwenrechten, abortusrechten, homo’s en transgenders.  Daarom nemen ze het ook op voor de belaagde rechter Kavanaugh, en niet voor de klaagster Christine Blasey Ford, die ze min of meer beschouwen als een linkse huilebalk. Ook president Trump spotte heel oneerbiedig met haar op een verkiezingsbijeenkomst voor zijn supporters in Mississippi. Het publiek juichte en lachte met hem mee. 

Fox News is de beeldvormer voor deze mensen. Heel vaak de enige bron van informatie. Op Fox horen deze Amerikanen waar ze bang voor moeten zijn, boos over, én bezorgd. Fox is deel van hun naaste familie. Sean Hannity is voor hen als een lastige oom die altijd boos wordt en hen waarschuwt voor alle gevaren. Tucker Carlson, idem. Laura Ingraham, idem. Fox News probeert op alle emotionele alarmknoppen te drukken. Op hun favoriete zender horen ze dat Amerika dreigt te worden overspoeld door illegale en criminele immigranten. Op Fox horen ze dat de vorige president (Obama) terreurgroep IS ongemoeid liet. Op Fox horen en zien ze dat zwarte relschoppers terecht zwaar worden aangepakt door de politie. Fox News sticht elke dag brand in de hoofden van deze kijkers. U moet eens enkele dagen na mekaar proberen te kijken. Het werkt.

Hen is altijd verteld dat zij Amerika groot hebben gemaakt. En nu vertellen Fox en Trump hen dat er voorkruipers zijn in de wachtrij voor de Amerikaanse Droom: de immigranten, de zwarten, de latino’s, de vrouwen, de transgenders, de vluchtelingen. Ze vinden het voorkruipgedrag vreselijk (maar dat is er in feite helemaal niet, maar dat willen ze niet horen). Ze zijn woedend. Ze nemen het niet meer. Fox-commentatoren zeggen precies wat zij voelen. Hun diepe frustraties worden verwoord. 

Wat zijn zij eigenlijk nog? Wat stellen zij nog voor? Vreemdelingen in hun eigen land! Op Fox horen ze dat zwarte vrouwen veel meer kinderen krijgen en een flinke uitkering er bovenop. Fact check: een gemiddelde zwarte vrouw krijgt 1,88 kinderen. Een blanke, witte Amerikaanse vrouw krijgt 1,75 kinderen. Een verwaarloosbaar verschil. Gelukkig zijn er nog immigranten, of Amerika’s bevolking zou dalen, en de sociale zekerheid onbetaalbaar.

Zwarte Amerikanen, daar hebben ze niets mee. Die zitten niet in hun leefwereld. Het zijn geen vrienden of collega’s, of buren. De enige zwarten die ze kennen zijn ofwel megasterren in de muziek, de film of sport – Beyoncé, Jay-Z, Jamie Foxx, Michael Jordan of Serena Williams. Of LeBron James, van wie ze weten dat zijn sponsorcontracten alleen al 90 miljoen dollar per jaar opleveren. Moeten zij dan medelijden hebben met zwarte Amerikanen? 

De andere zwarten in hun hoofd zijn de gangsters, de criminelen, de drugdealers, waarvan ze de lof horen zwaaien in de rapliedjes. En dan zien ze rondom hen nog de zwarte Amerikanen die van de bijstand leven. Allemaal clichés. In hun hoofd zijn zwarten ofwel schatrijk, of crimineel, of luie profiteurs. Voorkruipers in de rij voor de Amerikaanse Droom. Zelf hebben ze eigenlijk ook dringend hulp nodig van de overheid. Maar hun eergevoel en hun schaamte verzet zich tegen daartegen. Dus zijn ze lekker tegen de regering. Hun werk is alles, ook al betaalt het amper de rekeningen. 

Deze boze Amerikanen krijgen vaak beledigende namen naar hun hoofd geslingerd. Crazy redneck. White trash. Trailer trash. Domme, zuidelijke Bijbelfreak. Daarom spuwen ze hun gal. Omdat gal naar hen wordt gespuwd. Ze worden vernederd. Ze zijn boos. In Hollywood wordt er met hen gelachen, of ze worden – meer nog – gewoon genegeerd. Alsof ze niet meetellen, alsof ze niet bestaan. Alsof ze onzichtbaar zijn. Als een vreemdeling in eigen land. Hun strijd is deze: ze willen gehoord en gezien worden. Daarom roepen ze, schreeuwen ze. En president Trump roept nog harder in hun plaats. Dat maakt hen blij en minder eenzaam. Dat was en is het politieke genie van Trump.

Ze vinden dat ze wapens nodig hebben. Er zijn dictators, redeneren ze, omdat dictators alle wapens hebben, en het volk niet. Zo kunnen ze toch niet voor zichzelf opkomen. Als de regering de wapens afpakt, hoe kunnen ze zich dan ooit verdedigen? Toen Obama aan de macht kwam, deed het gerucht snel de ronde dat hij alle wapens zou afpakken. Het gevolg was: het hamsteren van wapens en munitie. Zelfs pastoors en predikanten in het Zuiden stuurden hun gelovigen naar de Walmart om een voorraad in te slaan.

In hun wereldbeeld zijn er ook veel te veel ambtenaren die hen het leven zuur maken. Wel de helft van alle werkende Amerikanen, denken ze (volgens een peiling). For the record: Amerika telt minder dan 2 percent  van alle arbeidskrachten als ambtenaar. Ver verwijderd van de 50 percent die door hun hoofd spookt.

Ook de journalistiek gaat erop achteruit. Kijk naar het gezag van de media. Bijna elke Amerikaanse krant sprak zich in de campagne van 2016 uit tegen Donald Trump. En toch won Trump. Vooral het gezag van de kranten is dus min of meer weg. Dat was vroeger ondenkbaar. Een paar decennia geleden verschenen er ook veel meer regionale kranten. Zij plaatsten ook stukken uit landelijke kranten als The Washington Post of The New York Times, waardoor de opvattingen van deze kranten ook doorsijpelden naar de haarvaten van de landelijker samenleving. Dat netwerk bestaat dus niet meer, want veel van de regiokranten hebben door besparingen en schaalvergroting de deuren moeten sluiten. Dat heeft volgens Ian Buruma een rampzalig effect gehad op het uitwisselen van ideeën tussen de stad en het platteland. Met alle bekende gevolgen.

Zovele Amerikanen voelen zich vandaag verliezers. Arme blanken die zich door iedereen voorbijgestoken voelen. Zij die zichzelf in de marge voelen gedrukt, door de traditionele media als achterlijk en deplorable worden bestempeld. Een belegerde minderheid. Zo voelen ze zich. Trump voelde en voelt hen perfect aan. Op elke massabijeenkomst zie je dat. Trump reageert emotioneel op hun frustraties. Zijn supporters rouwen om hun verloren manier van leven, hun stervende levensstijl. Trump heeft hen verenigd. Ze voelen zich beluisterd en gezien. Ze zijn hoopvol en weer wat blij. Ze zijn niet langer het uitschot van Amerika, niet langer vreemdeling in eigen land. "USA! USA! USA!"

Ze verzamelen zich rond hun Amerikaanse vlag en het volkslied. Trump is hun leider, hun führer. Voor deze mensen is het Trumpisme een soort antidepressivum. "Let’s get rid of PC!" riep Trump. Het einde van de politieke correctheid. Alle voze gedachten mag je weer denken, en je mag ze ook onomwonden uitspreken. De president steunt je. De president vindt het oké. Hij doet mee. Alle bagger kwam naar buiten, en nog altijd. Zonder schaamte. Bevrijd.

"Mensen vinden dat we geen goede mensen zijn als we geen medelijden hebben met zwarten en immigranten en Syrische vluchtelingen," zei iemand mij op een conservatieve bijeenkomst. Dan voegde hij eraan toe: "Maar ik ben wél een goed mens, en ik voel geen medelijden met hen."

Eigenlijk zijn er geen Republikeinen meer, of Democraten. De nieuwe breuklijn is die tussen voor of tegen  de bestaande orde, voor of tegen het establishment. En dit is heel belangrijk: omdat mensen geen woede kunnen uiten tegen een robot of een geavanceerde machine, doen ze het dan maar tegen wie ze wél kunnen fulmineren: zwarten, immigranten, latino’s, de regering, de diepe staat. Het wordt tijd dat alle elites ermee ophouden om neer te kijken op die vele tientallen miljoenen angstige Amerikanen. Hun angsten zijn, geloof ik, voor een deel terecht. De oplossing is niet ze te vernederen, maar wel ermee te praten, ze proberen te begrijpen, en vooral: hun angsten weg te nemen of te verzachten. Niet door ze naar de mond te praten.

Let wel: er zijn veel worstelende blanke Amerikanen die een stil en geruisloos leven leiden, een leven van stille wanhoop. Deze mensen zie je niet op Trump zijn rally’s. Ze zijn vooral boos op hun witte bazen, en ze dragen géén haat voor hun collega’s of buren met een andere taal of een andere kleur. Dat schreef Sarah Smarsh in een ijzersterk opiniestuk in The New York Times van 19 juli 2018.

De VS tellen zo’n 90 miljoen blanke Amerikanen die niet langer dan hun achttiende naar school gingen. Ze zijn heus niet allemààl conservatief, racistisch, seksistisch of vreemdelingenhaters. Vergeet niet dat er veel hoogopgeleide conservatieven uit rijke wijken ook voor Donald Trump hebben gestemd. Neen, de racisten in Amerika zijn niet allemaal arm of laagopgeleid. Het zijn vaak ingenieurs of advocaten. Zoals die advocaat in mijn stad New York die voor de camera van een smartphone betrapt werd toen hij latino’s stond uit te schelden omdat ze Spaans spraken in een eethuisje waar hij zich ook bevond. 

Er zijn ook nog altijd veel hooggeschoolde progressieve mensen die nog altijd de noden van ongeschoolde blanke en gekleurde arbeiders compleet negeren. Ze leven in een bubbel. Terwijl die weinig bemiddelde Amerikanen eigenlijk niet zo veel vragen: een fatsoenlijk huis, wat kippen in de tuin, een plek om te gaan vissen, een deftige school voor hun kinderen. Hun woede is vooral gericht tegen uitbuiters van bazen, tegen de uitwassen van het kapitalisme, tegen het soort financieel en economisch systeem dat mensen uit de boot liet en laat vallen. 

Je hebt dus alle soorten verzet in dit land dat niet goed werkt. Het Trumpisme aan de ene kant. Het linkse arbeidersverzet aan de andere kant. Ook in rode Trumpstaten stemt nog altijd tussen de 35 en 48 procent voor de Democraten. Maar door het systeem waarbij de winnaar alles krijgt ("winner takes it all"), krijgen we dus een compleet vertekend beeld. Rode of blauwe staten zijn vaak een flink stuk paarser dan we denken.  Zoals alles in de wereld is niets kristalhelder of poepsimpel. Alles is genuanceerd. En je moet altijd blijven nadenken.

USA, USA, USA!