Lieven Scheire en Sien Volders: “Uitvinder worden was nog nooit zo gemakkelijk”

ls Lieven Scheire (37) half wetenschapper en half mens is, dan bestaat zijn vrouw uit nog meer stukjes. Sien Volders (35) liet zich vorig jaar opmerken met de roman Noord, die genomineerd werd voor onder meer de Debuutprijs, de Bronzen Uil en de Lang Zullen We Lezen-trofee. De gediplomeerde kunsthistorica en antropologe, die ook huizen bouwt en inricht, draaide daarmee de rollen om: plots was ze niet meer de ‘vrouw van’, maar werd Lieven Scheire even de ‘man van’.

Voor de start van Team Scheire, maandag op Canvas, zitten vrouw en man in Antwerpen samen aan tafel voor een gesprek over de wereld en hoe die te verbeteren. Scheire lijkt stilaan vergroeid met de term ‘populair-wetenschappelijk’, al is zijn nieuwe tv-programma anders dan alle vorige, vindt hij. “Vroeger legde ik uit hoe dingen werkten of bouwde ik nutteloze dingen, puur voor de lol. Team Scheire is minder wetenschap en meer human interest, al gaat het wel nog over technologie. Meer bepaald over de makerscultuur, die nog onzichtbaar maar erg aanwezig is in Vlaanderen.

“De nieuwe uitvinders gaan in hun garage aan de slag met 3D-printers, lasercutters en microcomputers. Ze hebben geen labo meer nodig. De kracht van onze acht makers zit in hun gepersonaliseerde aanpak: ja, er zijn al dingen gebouwd voor mensen met een hersenverlamming en ja, er bestaan hulpstukken voor mensen die geen gamecontroller kunnen vasthouden. Maar er bestond nog niets waarmee Lazlo, een zestienjarige jongen met een hersenverlamming, kon gamen.”

Het gevolg van gepersonaliseerde oplossingen is dat mensen met dezelfde aandoening vragen dat je ook iets voor hen maakt.

Sien Volders: “Dat is net het mooie: in de makerscultuur is er veel open source, alles wordt gedeeld. Mensen kunnen de oplossingen gewoon thuis nabouwen.”

Lieven Scheire: “Het is de hoop van het hele team dat we mensen met een specifieke vraag kunnen verbinden met andere makers in Vlaanderen. Dat je als kijker denkt: ik kan een beetje klussen, alleen heb ik nog nooit met een 3D-printer gewerkt. Maar dat is heel toegankelijk, je bent daar zo mee weg.”

Volders: “De verhalen van de vragers gaan allemaal over hetzelfde: zelfredzaamheid. Een blinde vrouw die zelf foto’s wil kunnen maken, een meisje in een rolstoel dat haar eigen boekentas wil dragen – simpele dingen die toch belangrijk zijn en die hen meer waarde geven als mens. Dat klinkt banaal, tot je Lazlo als avatar ziet rondlopen in een game die al zijn vrienden en zijn tweelingbroer spelen. Plots doet hij dingen die hij normaal niet kan. Dat gaat over meer dan een spelletje kunnen spelen, dat gaat over zijn zoals iedereen.”

Lieven lijkt in Team Scheire een nieuwe rol op te nemen: die van een zuivere presentator en doorgeefluik. Is dat wennen? Het is niet meer ‘Lieven doet een proefje en kijk wat er gebeurt!’

Scheire: “Dat is ook niet nodig. Wat ik nu doe, makers en vragers met elkaar verbinden, vind ik veel waardevoller. Als ik volledig mijn zin mocht doen, dan zou ik iets maken à la Cosmos van Carl Sagan – pure wetenschap. Maar daar is in Vlaanderen geen plaats voor. In populair-wetenschappelijke programma’s moet er altijd een beetje suiker bij. Vroeger moest ik dingen laten ontploffen of met droogijs rook uit flesjes laten komen, maar Team Scheire bespeelt een ander register. Het gaat over de makerscultuur en wat die kan betekenen voor mensen.”

Volders: “De sociale relevantie van diehard nerdiness.”

Waar staan we anno 2018 qua uitvindingen? Worden er nog revolutionaire zaken bedacht of zijn het variaties op bestaande thema’s?

Scheire: “Als je kijkt naar genetica, robotica en artificiële intelligentie, dan gaat het razendsnel. De genetica is sinds 2000, toen het menselijk genoom volledig ontrafeld werd, echt uit de startblokken geschoten. Maar het tempo waaraan het nu gaat, grenst aan de waanzin. Vorige week hebben ze eicellen gemaakt uit menselijk bloed. Wetenschappers hebben bloed getrokken bij een mens, één van die bloedcellen bewerkt met genetische technologie en er een eicel van gemaakt, die ze kunnen bevruchten met het zaad van een man. Twee mannen kunnen nu dus kinderen krijgen.”

Theoretisch, bedoel je?

Scheire: “Nee, ze staan echt aan de rand van een vruchtbare eicel! Bij de mens als proof of concept, maar bij muizen zijn ze al veel verder gegaan: er zijn muizen geboren die uit bloed gecreëerd zijn. Het is nog niet voor morgen, maar waarschijnlijk kun je over een paar jaar als man of als onvruchtbare vrouw eicellen laten maken uit bloed en daar kinderen uit laten geboren worden. Ook knippen en plakken in menselijke genetica kan, dankzij de CRISPR-techniek. Er is een internationaal verbod op crispr’en bij de mens, maar als je een embryo hebt met bruine ogen en je wilt er blauwe van maken: dat kan. De enige reden waarom het niet gebeurt, is uit ethische zelfbescherming.

“Bio-ethiek wordt steeds belangrijker. Daar gaat trouwens mijn theatershow Live in Nerdland: DNA over, waarmee ik vanaf 2019 op tournee ga. Tijdens de voorstelling laat ik mensen voortdurend stemmen op dilemma’s die ik hen voorleg: wil je je eigen DNA kennen? Of dat van je kinderen? Zullen we er veranderingen in aanbrengen? Nu is dat nog om te spelen, maar over vijf à tien jaar is het voor echt.

“De mogelijkheden op het vlak van genetica grenzen aan het onwaarschijnlijke. Maar er zijn geen wetten, er zijn alleen ethische commissies binnen openbare ziekenhuizen. Als je morgen een privékliniek wilt oprichten om eens wild te doen, genetisch gesproken, dan is er niemand die je tegenhoudt – behalve het verbod op het toepassen van CRISPR-technieken op menselijk DNA. Afgelopen zomer is een privékliniek in Cyprus begonnen met geslachtsselectie. Ze maken enkele in-vitro-embryo’s, waarna je kunt kiezen: jongen of meisje. In Californië bieden ze oogkleur aan.

“Er komen een paar honderd abortuskwesties op ons af, maar de politiek slaapt. De abortuskwestie die in 1990 nog een regeringscrisis veroorzaakte, is peanuts vergeleken met de vragen wat we wel en niet gaan mogen doen.”

Nog doemscenario’s waarmee je ons wilt verblijden?

Scheire (op dreef): “Zelfrijdende auto’s gaan onze samenleving grondig veranderen. Al die auto’s die hier buiten op de stoep staan: dat is niet meer nodig. Die rijden straks weg, de stad uit. Een eigen auto hebben is dan niet meer nodig en het aantal ongevallen en doden zal gigantisch dalen.

“Ook artificiële intelligentie gaat steeds meer onze levens binnendringen. Ken je Alfa Zero? Dat is een computer van Google die nu wordt getest op zelflerende eigenschappen. Ze hebben hem laten schaken, maar zonder hem te programmeren zoals de gewone schaakcomputers, waar alle spelletjes in steken die ooit zijn gespeeld. Alfa Zero kreeg alleen de regels mee, plus heel veel rekenkracht. Ze lieten hem oefenen tegen zichzelf en al spelend leerde de computer hoe hij kon winnen. Na amper 24 uur kon Alfa Zero de beste schaakcomputer ter wereld verslaan. Zijn rekenkracht is zo groot dat hij in één dag duizend jaar heeft geschaakt.

“Het gaat niet alleen over schaken: op sociale media gaat het over ons aankoopgedrag. De algoritmes die ons tippen wat we zouden moeten kopen zijn slimmer dan de marketeers, want ze hebben zichzelf geleerd wat werkt en wat niet – ook daar zit artificiële intelligentie achter.”

Ook jij bent begaan met een betere wereld, Sien. In een opiniestuk in deze krant pleitte je er onlangs voor om daklozen huizen aan te bieden, in plaats van een behandeling.

Volders: “Omdat het bewezen is dat housing first een efficiëntere manier is om armoede te bestrijden dan treatment first. Het is een rationele manier om overheidsgeld in te zetten op een manier die het volledige politieke spectrum bedient: de linkerkant die niet wil dat mensen op straat wonen en de rechterkant die vindt dat daklozen de staat veel geld kosten, door politie-interventies en opnames op spoedafdelingen.

“Medicine Hat, een stadje bij Calgary in Canada, is in 2009 begonnen met daklozen gesubsidieerd in huizen te laten wonen. Aanvankelijk was er protest, maar de burgemeester is helemaal om. Het is gemakkelijker om af te kicken als je in een huis woont en er zeker van bent dat je er niet binnen de maand wordt uitgezet, in plaats van dat je op een bank in het park slaapt.

“In Brussel ijvert de vzw Straatverplegers in een breed gedragen forum van OCMW’s en Samusocial ervoor om 400 huizen vrij te maken om daklozen in onder te brengen tot ze hun shit bijeen hebben en klaar zijn om de privéhuurmarkt op te gaan. Er staan nu twee testmodellen klaar op een braakliggend terrein in Schaarbeek, maar er is veel meer nodig.”

Jullie zijn allebei bezorgde burgers. Waar heeft de wereld op dit moment het meeste nood aan volgens jullie?

Scheire: “Aan de mentaliteit in mijn programma: er is een probleem, we gaan het aanpakken. Niet dat iedereen harde wetenschapper of technieker moet worden, maar wat meer cognitieve gedragspsychologen zouden ook veel goed doen voor de mens. Het is een performante en nuchtere stroming in de psychologie die bij veel mensen veel levenskwaliteit kan toevoegen. Zie ook de boeken van Ruben Mersch, waarin hij uitlegt dat mensen niet overeenkomen omdat we vol instincten zitten. Maar je kunt die te slim af zijn zonder dat je jezelf de duvel aandoet.

“Leren discussiëren, voor jezelf opkomen zonder agressief te zijn: nog zoiets! De Vlaming is een sub-assertief, schuw wezen dat knikt en verlangt dat je tussen de regels door snapt dat hij iets niet wil, al zal hij dat nooit zeggen. Achteraf is hij kwaad, maar ook dat zal je nooit te weten komen, want hij is zichzelf aan het opvreten.”

Volders: “Mensen denken dat ze pas in aanmerking komen voor psychotherapie als ze een pathologische afwijking hebben. Maar uit de boeken van Mersch blijkt dat er een compleet gebrek aan begrip is voor het standpunt van de ander. Iedereen heeft zijn overtuiging die gebaseerd is op de kennis die hij heeft opgedaan en het mensbeeld dat hij eropna houdt. Maar in de beste der werelden komt er een moment waarop je denkt: hoe komt het dat iemand er anders over denkt? Dan kun je kijken naar wat het beste werkt en hoe je in het midden kunt eindigen. Lieven heeft het over gedragstherapie, maar je kunt het ook als een communicatiemodel zien, of als conflicthantering.

“Kijk naar de armoedebestrijding. Je kunt het belachelijk vinden om daklozen een huis te geven, maar je kunt het ook zo zien: ook daklozen hebben het recht op een dak boven hun hoofd. Dakloosheid kost hoe dan ook overheidsgeld. Van daaruit kun je kijken naar de feitelijke bewijzen en naar wat werkt. Zo kom je tot een voldragen beslissing.”

Verrassend antwoord. Ik had iets verwacht als The Ocean Cleanup, de lange, drijvende armen waarmee Boyan Slat het plastic uit oceanen wil halen.

Volders: “Maar daar zou je bij uitkomen! De toenemende milieuvervuiling is een probleem dat op ons afkomt. Er zijn klimaatnegationisten die zeggen dat het allemaal quatsch is en dat we er niets aan kunnen doen. Maar er zijn ook mensen die ervan overtuigd zijn dat als we nu niet doorgedreven handelen, de boel om zeep gaat. Het is de bedoeling dat je iedereen nuchter aan tafel krijgt en bedenkt wat we precies gaan doen.”

Scheire: “Op dezelfde manier kun je op zoek gaan naar een stabiele, vloeibare brandstof met dezelfde energiedensiteit als benzine, die duurzaam gecreëerd kan worden. We hebben nog geen brandstof om vliegtuigen duurzaam te laten vliegen.”

Volders: “Een zeppelin?”

Is er aan jou een uitvinder verloren gegaan?

Scheire: “Misschien wel. Ik wilde vroeger productontwikkeling studeren – ik twijfelde tussen filmregie, productontwikkeling en natuurkunde, het werd dat laatste. Als ik de makers bezig zie in Team Scheire, dan ben ik jaloers. Ze zijn allemaal autodidact. (zucht) Het komt eropaan een project te kiezen, een 3D-printer te kopen en eraan te beginnen.

“Uitvinder worden is vandaag gemakkelijker dan ooit. Onze dochter had onlangs een idee, ze wilde een vuilnisbak maken die zelf sorteert en waar je alles kunt ingooien. Na een brainstorm kwamen we uit op een gat met een klep en daaronder vuilnisbakken die verschuiven. Het moeilijke eraan is: de vuilnisbak moet weten wat erin komt.”

Een zelflerende vuilnisbak?

Scheire: “Je lacht, maar beeldherkenning, dat gaat niet meer zolang duren. Op termijn zullen camera’s beschikken over alle beelden ter wereld en dingen herkennen zoals wij. Dan kun je een camera op de vuilnisbak zetten en gaat hij het verschil kennen tussen een blik en een bananenschil.”

Volders: “Je kunt ook gewoon links of rechts in de vuilnisbak gooien.”

Scheire: “Dat is waar, maar we hadden ook met paard en kar kunnen blijven rijden. Don’t fix it if it ain’t broken, zeggen ze weleens. Het paard was nooit kapot, hè. John Ford zei...”

Volders (lacht): “Ah, de beroemde uitspraak van Ford: ‘Het paard was nooit kapot!’”

Scheire (onverstoorbaar): “Ford wist dat al zijn klanten een sneller paard wilden. Maar toch heeft hij een auto gebouwd, ook al vroeg de markt daar niet naar. Dus laat mij maar samen met Gitte een zelflerende vuilnisbak bouwen. In het early-adopter-masochisme zal dat fout lopen en ingewikkeld zijn, maar zo leer je dingen bouwen.”

Zijn jullie daar thuis mee bezig?

Scheire: “Als de kinderen interesse hebben in die richting, dan zal ik enthousiast antwoorden. Maar ik behoed mezelf ervoor om de pushende vader te zijn die zijn kinderen in hetzelfde beroep wil duwen. Mijn bureau staat vol gadgets en speelgoed dat ze plezant vinden. Ze zijn onlangs op kamp geweest en hebben leren tekenen in 3D, maar de hardcore nerdiness zit er nog niet in. We kijken wel samen naar Doctor Who op de BBC.”

Volders: “Ik ben geen nerd, maar met een paar makers in Gent ben ik aan het bekijken hoe we die cultuur breder kunnen opentrekken. Makersplaatsen en coderdojo’s (cursussen waar kinderen leren programmeren, red.) zitten vol met witte kinderen van hoogopgeleide ouders, terwijl elk kind dat zou kunnen.

“Wij wonen in Sint-Amandsberg, een gekleurde buurt in Gent. Stel dat de kinderen in de technische school bij ons in de straat al op hun zesde mee hadden zitten knutselen in een makerskot – man, dan kun je duizend keer meer dan je leerkrachten! De industrie zit te wachten op kinderen die van jongs af getriggerd zijn om breder te kijken dan wat ze aangeleerd krijgen op school.”

Scheire: “Met een paar mensen zijn we onlangs met Bulb begonnen. Sommigen willen er een open labo van maken, een maakruimte waar iedereen die iets wil bouwen, terechtkan. Anderen willen meer nadruk leggen op het sociale aspect. Rond de Dampoort woont een redelijk traditionele Turkse gemeenschap, terwijl makersprojecten vaak typische gentry-feestjes zijn van de middenklasse die zelfoplossende Rubiks kubussen wil bouwen omdat ze daar geweldig enthousiast van wordt. Maar Turkse jongeren gaan vaak voor automechanica omdat ze functionele stieltechnologie belangrijker vinden. Het speelse, kijk-mijn-fiets-geeft-licht-in-het-donker-en-je-kunt-er-YouTubefilmpjes-op-afspelen, daar voelen zij weinig voor.

“Al gaat het breder: bij Bulb zit een productontwikkelaar die lesgeeft aan de hogeschool. Een groot deel van zijn studenten wil alleen functionele dingen maken. Het speelse, oplossingsgerichte denken, het divergent-creatieve, dat missen ze volledig. Dat wordt er in ons onderwijs ook volledig uitgeslagen. In de les technologie leer je wel een bureaulamp maken, maar samen met de onderdelen krijgen de leerlingen de handleiding aangereikt. Néé! Zo leer je niets, zo word je een robot.”

Volders: “Alles berust op zelfredzaamheid. Er zijn alsmaar meer media die kennis aanbieden, je kunt de plannen van het internet halen. Maar je wordt er niet voor opgeleid op school. Het spelend-falend ten onder gaan is nochtans belangrijk om je de nieuwe technieken die eraan komen, eigen te maken.”

Jullie lopen niet zo hoog op met ons onderwijs, hè. Lieven heeft ooit gezegd dat hij net niet van saaiheid is gestorven tijdens de middelbare school.

Scheire: “Fysicus en Nobelprijswinnaar Richard Feynman zei ooit dat hij tijdens zijn studies natuurkunde eerst drie jaar droge formules moest vreten, om in het vierde jaar te merken welke fantastische dingen hij daarmee kon doen. Dus schreef hij een nieuwe cursus die begon met de compleet geflipte kant van de kwantummechanica en de relativiteitstheorie, waarna hij tegen zijn studenten zei: het is wonderlijk hoe het werkt, nu gaan we daar dieper op in.”

Volders: “Ik vrees dat je een vaatje hebt aangetapt...”

Scheire: “Zoals Antoine de Saint-Exupéry, de schrijver van Le petit prince zei: ‘Als je mensen een boot wil laten bouwen, dan moet je ze dat niet aanleren. Je moet ze vertellen over het prachtige eiland dat daarginds ligt!’ Maar over dat eiland wordt op onze scholen niet gesproken.

“Mijn grote droom is een toegankelijke makersplaats. Voor velen is het moeilijk om zo’n kot binnen te stappen en te vragen hoe een lasercutter werkt, maar giet dat in een bibliotheeksysteem. Veel bibliotheken hebben trouwens een fablab waar ze printers en lasercutters aanbieden. Een cafeetje eraan, of een permanent repaircafé, kan drempelverlagend werken. Als ik op mijn vijftiende een werkkot was kunnen binnenstappen om iets te gaan drinken, wie weet hoe het dan gelopen zou zijn.”

Team Scheire, vanaf 29/10 elke maandag om 21.20 uur op Canvas