Dagboek van ‘Poolse Anne Frank’ toont gruwel van Holocaust door ogen van tiener: “Er komen verschrikkelijke tijden aan”

Renia zette de eerste keer pen op papier op 31 januari 1939, acht maanden voor de Duitsers binnenvielen in Polen. Ze was toen vijftien, en in alle opzichten een normale tiener. In haar dagboek had ze het onder andere over haar klasgenoten, de leerkrachten en haar eerste vriendje. Vaak schreef ze over hoezeer ze haar moeder miste, die in Warschau werkte terwijl Renia bij haar grootouders verbleef in de stad Przemyśl.

Maar langzaamaan speelde de oorlog een steeds grotere rol in haar leven. In het najaar werd Renia verplicht met haar grootouders en haar jongere zusje Ariana te vluchten nadat Przemysl voor de eerste keer werd aangevallen. Ze spendeerden drie dagen op straat voor ze terugkeerden naar huis. 

In juli 1941 vermeldt ze dat ze voortaan een witte armband met een Jodenster moest dragen. “Ik huil niet of klaag niet. Ik heb me neergelegd bij mijn lot. Het voelt gewoon zo raar en bedroevend. [...]Moge God ons beschermen.”

Daarna gaat het snel bergaf. In 1942 werd de Spiegel-familie opgesloten in een getto met zo’n 20.000 andere Joden. “Onthoud deze dag; onthoud hem goed”, aldus Renia. “Sinds 8 uur vandaag zijn we opgesloten in het getto. Ik woon hier nu. De wereld is gescheiden van mij en ik ben gescheiden van de wereld.”

Ongeveer twee weken later kon Renia, toen 18 jaar, met de hulp van haar vriend ontsnappen uit het getto en dook ze onder op de zolder van één van de appartementsblokken in de buurt, samen met de ouders van haar vriend. Zusje Ariana werd op een andere plaats ondergebracht.

In één van haar laatste berichten vraagt ze God om haar te beschermen. “We hebben al zo’n verschrikkelijke tijden beleefd, maar nu is het ergste moment daar.” Ze vertelt hoe ze bang is en haar moeder wil zien. “Mama! Mijn liefste, één en enigste, er komen zo’n verschrikkelijke tijden aan. Ik hou van je met heel mijn hart. Ik hou van je; we zullen opnieuw samen zijn.”

Een week later, op 31 juli 1942, werd het gezelschap ontdekt door de Duitsers en tegen de muur gezet. “Drie schoten! Drie levens verloren! Alles wat ik kan horen zijn schoten, schoten!”, beschrijft haar vriend op de volgende pagina’s. Het is niet zeker hoe Renia en de anderen werden ontdekt. Mogelijk werden ze verraden door Poolse buren of leden van de Judenrat.

Het jongere zusje Ariana, nu 87 jaar, overleefde de oorlog, werd herenigd met haar moeder en veranderde haar naam naar Elizabeth. Samen begonnen ze een nieuw leven in de Verenigde Staten. Pas in de jaren 50 kreeg ze het dagboek van haar zus onder ogen, toen het toenmalige vriendje van Renia het schriftje overhandigde aan haar en haar moeder.

Ze weigerde lange tijd om de laatste gedachten van haar zus te lezen, vertelde ze later aan The Guardian. Pas toen haar volwassen dochter Alexandra in 2012 een aanzet nam om de Poolse teksten te vertalen, ging de bal aan het rollen. Zij kon haar moeder overtuigen om het dagboek te delen met de wereld.

“Ik besefte hoe belangrijk het was, niet enkel voor mij, zodat ik meer over mijn verleden kan leren, maar ook voor de wereld, zodat iedereen kan zien hoe betekenisvol dit dagboek was”, verklaart dochter Alexandra. “Het is hartverscheurend omdat je weet hoe het verhaal afloopt, maar ook zijn haar schrijfsels zo mooi.” 

Renia’s dagboek werd in 2016 een eerste keer gepubliceerd in Polen, en zou op dit moment verfilmd worden. Vanaf deze week is ook voor de eerste keer een Engelse vertaling beschikbaar, vertaald door Amerikaans  onderzoeksinstituut Smithsonian.

“Lezers zullen vanzelf Renia’s dagboek met dat van Anne Frank vergelijken”, staat te lezen in het Smithsonian Magazine, hoewel beide meisjes een heel ander perspectief bieden op de beleving van de Holocaust. Zo was Renia iets ouder toen de oorlog uitbrak, en had ze meer contact met de buitenwereld, terwijl Anne Frank amper vijftien was toen ze stierf en haar dagboek grotendeels schrijft vanuit het achterhuis in Amsterdam.

“Zulke verschillende perspectieven herinneren er ons aan dat elk van de miljoenen Holocaust-slachtoffers een unieke en aangrijpende ervaring hadden. Op een moment waarop de Holocaust zo ver in het verleden ligt dat zelfs de jongste overlevenden bejaard zijn, is het bijzonder om een jonge stem te ontdekken zoals die van Renia, die de gebeurtenissen in realtime beschrijft”, luidt het.