80 jaar na de Kristallnacht: de eerste massale pogrom van de nazi's tegen de Joodse minderheid

Voor de nazi's in 1933 de macht grepen, leefde er een grote Joodse gemeenschap in Duitsland. In het spoor van de Verlichting waren in de 19e eeuw de discriminerende maatregelen tegen Joden afgeschaft. Velen onder hen hadden zich daarna geïntegreerd in de Duitse maatschappij, in het economische, het culturele en het politieke leven. De gemeenschap groeide aan door de intocht van Joodse vluchtelingen uit Rusland en Polen na de Eerste Wereldoorlog en omvatte meer dan een half miljoen mensen. 

Tegelijk waren in de 19e eeuw pseudowetenschappelijke theorieën opgedoken waarin sommige rassen als "superieur of inferieur" werden beschouwd. Dat laatste was van toepassing op de kolonies, maar daarbij werd ook verwezen naar Joden en andere minderheden. In de onzekere tijden na de verloren Eerste Wereldoorlog bloeide het antisemitisme gestaag verder.

Toen de nazi's in 1933 aan de macht kwamen, kondigden ze rassenwetten en andere beperkingen af, die de Joodse gemeenschap uit de openbare sector en de academische wereld moesten weren en gemengde huwelijken werden verboden. Het kwam ook steeds meer tot geweld tegen Joden.

Dat alles culmineerde in de smetvlek op de geschiedenis die de "Kristallnacht" of "nacht van het gebroken glas" genoemd werd, naar de ramen van Joodse huizen die werden uitgegooid. Nieuw was dat niet, maar wel de enorme schaal waarop die pogrom of vervolging gebeurde.

Volgens het naziregime was de Kristallnacht het gevolg van een "spontane uitbarsting van volkswoede" met als "aanleiding" de moord op een Duitse diplomaat door een 17-jarige Poolse jood in Parijs op 7 november 1938. De werkelijkheid was anders: in die bewuste nacht van 9 november 1938 stuurde Reinhard Heydrich, hoofd van de Sipo (Sicherheitspolizei), op grote schaal richtlijnen uit voor de georganiseerde aanslag tegen de Joden door leden van de Hitlerjugend en de SA (Sturmabteiling), de knokploegen van de nazi's.

Die kregen bevel om hun bruine uniformen te ruilen voor burgerkleding om de indruk te wekken van een spontane volkswoede, al sloten meelopers zich snel aan bij de verwoestingen. Tevens mochten volgens Heydrich geen buitenlandse Joden worden lastiggevallen en moesten alle waardevolle voorwerpen en archieven uit synagogen worden gehaald vooraleer die in brand werden gestoken. Ook de datum van 9 november was geen toeval: de toplui van het naziregime waren op die dag bijeen in München voor de herdenking van de mislukte "Bierhalle"-staatsgreep van Hitler in 1923.

In de avond van 9 november 1938 werden in alle steden in Duitsland, Oostenrijk en het Sudetenland op grote schaal huizen, winkels en andere bezittingen van Joden geplunderd en verwoest. Niet minder dan 267 Joodse synagogen werden in brand gestoken. Alhoewel er geen bevel tot moorden was gegeven, werden Joden wel uit hun huizen gesleurd, geslagen, verkracht en vernederd. In totaal zouden er toch 91 doden vallen.

De volgende dagen pakten de geuniformeerde nazi-instellingen, zoals de SS en de Gestapo, meer dan 30.000 Joodse mannen op om hen naar concentratiekampen zoals Dachau en Buchenwald te brengen. Velen stierven daar door mishandeling, anderen werden na een paar maanden vrijgelaten.

Het Hitler-regime trof meteen nieuwe maatregelen tegen de Joden. Die kregen een extra belasting van een miljard Reichsmark (toen 400 miljoen dollar) opgelegd, mochten voortaan geen concerten, theaters of scholen meer bezoeken, ook niet meer met auto's rijden en hun bedrijven en bezittingen werden "gearianiseerd", of anders overgedragen aan niet-Joodse Duitsers voor een fractie van de reële waarde.

De steeds strengere maatregelen en het geweld was bedoeld om de Joodse identiteit in Duitsland en bezette gebieden weg te vagen, vooral dan door een emigratiegolf of vluchtelingenstroom in gang te zetten, eerder dan massamoord zoals in de jaren 40 gebeurde.

Weinig landen zaten echter te wachten op vluchtende Duitse Joden. De Amerikaanse president Franklin Roosevelt veroordeelde de Kristallnacht openlijk en trok zijn ambassadeur terug. Die zou pas na de Tweede Wereldoorlog terugkeren. Andere landen reageerden lauwer.   

Roosevelt gaf ook 12.000 Duitse Joden die in de VS woonden, een onbeperkte verblijfsvergunning, maar het Congres wou niet weten van het versoepelen van het bestaande quotasysteem dat de invloed van immigranten beperkte. Een wetsvoorstel om 20.000 Joodse kinderen uit Duitsland toe te laten in de VS, raakte ook niet door het parlement. Het gevolg kent u: die nacht in november 1938 was de voorloper van de holocaust of moord op zes miljoen Europese Joden.

Toch is de Kristallnacht geen droge geschiedenis uit oude boeken. Zeker niet in een tijd dat bepaalde groepen -Joden, moslims, Rohingya en anderen- opnieuw verbaal en fysiek geviseerd worden, dat niet-bestaande bedreigingen verzonnen, geloofd en via sociale media verspreid worden en ook nu zit niemand te wachten op vluchtelingen. Wel heeft Duitsland nu opnieuw een levendige Joodse gemeenschap en die is de voorbij jaren zelfs aangegroeid tot meer dan 150.000 mensen.

Vandaag heeft Duitsland overigens veel om over na te denken: op 9 november 1918 werd keizer Wilhelm II afgezet en werd het land een republiek, op 9 november 1923 mislukte een eerste coup door de nazi's en op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur wat het einde van het communistische Oost-Duitsland inluidde.