Wie vroeg om de Wapenstilstand en wou iedereen dat wel? Acht vragen over de Wapenstilstand

Een wapenstilstand is geen vrede. Het gaat om een overeenkomst tussen oorlogvoerende landen waarbij niet meer wordt gevochten. Maar de legers blijven op oorlogsvoet. Ze kunnen veroverd gebied blijven bezetten en de verbindingen met de vijand blokkeren. Krijgsgevangenen worden niet vrijgelaten, tenzij anders afgesproken. Militairen die een bestandslijn overschrijven kunnen worden krijgsgevangen gemaakt of zelfs beschoten.

Een echte wapenstilstand moet worden onderscheiden van een tijdelijk bestand of staakthetvuren. Hij geldt overal en meestal voor onbepaalde duur, tot er vrede is gesloten. Hij kan worden opgezegd, als de vredesonderhandelingen niet lukken of als de voorwaarden geschonden worden.  

Het waren de Duitse generaals die de oorlog wilden beëindigen en dat tegen het einde van september 1918, toen bleek dat ze de oorlog alleen nog maar konden verliezen. Ze drongen erop aan dat de Duitse regering een wapenstilstand gevolgd door vredesbesprekingen zou vragen, en dat op basis van een programma voor een rechtvaardige vrede dat de Amerikaanse president Wilson begin dat jaar had voorgesteld (de “Veertien Punten”).

Aanvankelijk hoopten de Duitse regering en legerleiding dat ze er nog goed van af zouden komen, maar rond de tijd dat ze de eerste stappen naar de wapenstilstand zetten, begon voor de Duitsers alles mis te lopen. In België en Frankrijk werden ze steeds verder teruggedreven en de bondgenoten van Duitsland gaven een voor een de strijd op. De hoop op een voor Duitsland voordelige vrede ebde weg, maar er was geen weg terug.  

Zeker niet, althans niet bij de Geallieerden. Veel Geallieerde militaire en politieke leiders vreesden dat de Duitse legerleiding hen wilde misleiden of tijd wilde winnen. En waarom zouden ze de strijd stoppen nu ze hem aan het winnen waren?

Maar natuurlijk waren er goede redenen om er een einde aan te maken. De oorlog duurde al zo lang. De “succesvolle” Geallieerde offensieven gingen gepaard met grote menselijke verliezen. Ook veel materiaal, zoals de tanks, raakte kapot. Daarnaast was er de zware griepepidemie die alle troepen teisterde.  De moeilijkheden aan Geallieerde kant waren groot.

Het waren vooral de Franse premier Clemenceau en de Britse opperbevelhebber Haig (beiden absoluut geen pacifisten) die vonden dat de kans gegrepen moest worden, zeker omdat ze beseften dat Duitsland aan het verzwakken was en dat de eigen verliezen hoog waren.

De Geallieerden raakten het er echter snel over eens dat de voorwaarden voor de wapenstilstand zo zwaar zouden zijn, dat de Duitsers de strijd niet meer zouden kunnen herbeginnen.  

Het zou normaal geweest zijn als de Geallieerde opperbevelhebber, maarschalk Foch, de Duitse delegatie in zijn hoofdkwartier had ontvangen. Dat was gevestigd in het stadje Senlis, ten noorden van Parijs. Maar door de nabijheid van de hoofdstad vreesde hij een toestroom van journalisten en nieuwsgierigen. Bovendien hadden de Duitsers in 1914 in Senlis enkele inwoners doodgeschoten en er brand gesticht. De aanwezigheid van de Duitse delegatie zou misschien tot incidenten leiden.

Daarom koos Foch een totaal onopvallende plaats, iets verder van Parijs. Een open plek in het woud van Compiègne, waar een doodlopend stuk spoorweg lag, dat had gediend voor het plaatsen van een langeafstandskanon. De spoorweg liep tot in het nabijgelegen station van het dorp Rethondes. Daarom wordt soms van  de wapenstilstand van Rethondes gesproken, hoewel de plek op het grondgebied van de stad Compiègne ligt. 

Foch en zijn gevolg verbleven in een trein die de maarschalk als een rijdende commandopost gebruikte. Een restauratiewagen van de Frans-Belgische Compagnie de Wagons-Lits was omgevormd tot vergaderzaal voor de staf. Het is die wagon die gebruikt werd voor het overleg.

De vier Duitse gevolmachtigden, vergezeld van enkele officieren en bedienden, werden steeds koel maar hoffelijk behandeld. Het waren tenslotte hooggeplaatste figuren (minister Matthias Erzberger, een ambassadeur, een generaal en een marineofficier). Nadat ze in hun auto’s aangekomen waren in het stadje La Capelle, vroeg de Franse officier aan de omstaanders om geen vijandschap te uiten, omdat het laf zou zijn om “overwonnenen te beledigen”.

De Duitse delegatie werd naar de plek in het bos van Compiègne gevoerd in de speciale trein die aan keizer Napoleon III had behoord, met salons en slaapwagens. De trein stond stil op een paar honderd meter van de trein van Foch.

De Duitsers logeerden in de luxetrein in de meer dan drie dagen dat ze in het bos verbleven. Ze mochten de trein niet verlaten, behalve om te wandelen in een gebied dat afgesloten was. Ze kregen geen kranten en wisten niet eens waar ze waren. Alleen door een indiscretie kon Erzberger vernemen dat ze  in het bos van Compiègne waren.

Na de ondertekening ging het er iets meer ontspannen aan toe, maar er werden geen handen geschud. 

Neen, want de Geallieerden waren niet van plan toe te geven aan de verslagen Duitsers.

In de ochtend van 8 november kregen de Duitse gevolmachtigden de voorwaarden voor de wapenstilstand aangeboden. Ze stuurden meteen een Duitse officier met de tekst naar het Duitse hoofdkwartier in Spa. Omdat die er niet kon geraken over de weg, werd een andere officier met een Frans vliegtuig naar Spa gezonden. De Duitse regering en het opperbevel zouden antwoorden via de radio.

Al die tijd -  2 ½ dag lang - vond er geen vergadering in de wagon plaats. Er waren wel informele privégesprekken, waarbij de Duitsers wijzigingen aan de voorwaarden voorstelden, maar zonder resultaat.

Pas nadat de Duitsers in de avond via de radio de toestemming kregen om te tekenen, vroegen ze rond middernacht een ontmoeting met Foch. Dat begon pas om 11  november om 2 uur ’s nachts.. Delegatieleider Erzberger was een gewiekst politicus en stelde bijna overal wijzigingen voor. De meeste werden verworpen, maar hier en daar wisten de Duitsers de voorwaarden wat te verzachten. 

Toen in de ochtend van 11 november een volledig akkoord werd bereikt, wees de klok volgens de getuigenis van Erzberger 5.12 uur aan. Om halfzes werden de handtekeningen onder de wapenstilstandsovereenkomst geplaatst. Die zou zes uur na de ondertekening van kracht worden. Foch stelde voor om als officieel tijdstip van ondertekening 5 uur te maken, zodat de wapens om 11 uur moesten zwijgen (Het ging wel om 11 uur Franse tijd. Dat was 12 uur in Duitsland, maar ook in het door de Duitsers bezette deel van België. Omdat België en Frankrijk sinds de Tweede Wereldoorlog dezelfde tijd als Duitsland gebruiken, zou het precieze tijdstip van de verjaardag dus TWAALF uur moeten zijn. Maar het is meestal de gewoonte om bij de herdenking te lokale tijd te gebruiken, zelfs in Australië).

Er was een redelijke tijd nodig om het bericht van de wapenstilstand naar alle vechtende eenheden over te brengen. Het siert Foch dat hij die tijd zo kort mogelijk hield. Er moesten twee exemplaren van de overeenkomst worden getekend. Op voorstel van Foch werden de handtekeningen geplaatst onder de twee vellen van de laatste pagina. Bovendien werden de hoofdkwartieren meteen via de radio verwittigd dat de wapenstilstand rond was. Het zou immers nog even duren voordat de volledige tekst zou zijn uitgetikt. De Duitse delegatie kreeg pas om halftwaalf haar volledig exemplaar, toen de wapens al zwegen. 

In het algemeen niet. Het bericht van de wapenstilstand werd al enkele uren op voorhand aan de legereenheden meegedeeld. Meestal werden geplande aanvallen meteen geannuleerd. Sommige commandanten organiseerden een heuse plechtigheid om het nieuws aan te kondigen.

Omdat de wapens zeker om 11 uur moesten zwijgen werd in de regel niets meer ondernomen waardoor die limiet overschreden zou kunnen worden. Het schieten hield daarom meestal eerder op. Soms moesten de troepen hun munitie inleveren om te beletten dat ze spontaan of per ongeluk verder zouden schieten.

De Geallieerde legers hadden wel opdracht de strijd voort te zetten zolang de wapenstilstand niet getekend was. Foch wilde zo maximaal druk zetten op Duitsland. Maar de dag daarvoor hoopte of verwachtte bijna iedereen dat de strijd op 11 november voorbij zou zijn en ging het vaak kalm aan. 

Toch zijn er generaals geweest die de laatste uren nog zware aanvallen hebben bevolen. Het bekendste aanval was de verovering van Bergen door de Canadezen, die tot de ochtend van 11 november duurde. Voor de Canadese generaal Currie was de verovering van deze stad blijkbaar een zaak van prestige.

Het ergste geval deed zich voor bij een Amerikaanse divisie die zich bevond aan de Maas vlak voor het Franse stadje Stenay (niet ver van de Belgische grens bij Orval). Een paar uur voor de wapenstilstand gaf generaal Wright bevel Stenay te veroveren, hoewel hij op de hoogte was van het staakt-het-vuren. Als motief gaf hij op dat zijn manschappen zich in die stad behoorlijk zouden kunnen... wassen. Stenay werd veroverd en een zestigtal Amerikanen stierven nog, tot in de laatste minuten.