Bekijk Jef Vermassen in onze eerste HLN Talks, gratis en LIVE om 20.00 uur

HLN Talks zijn boeiende avonden waarin interessante sprekers je onderdompelen in de dieptes van hun vakgebied, met kennis van zaken en verhalen vanuit hun eigen ervaringen. Stof tot nadenken én napraten dus. Surf naar www.hln.be/talks voor meer info en tickets. De volgende HLN Talks gaat op 10 december door met Sandra Bekkari.

In dit stuk - uit zijn recent verschenen boek - buigt Vermassen zich al over één van de moeilijkste vragen voor slachtoffers: moet ik de dader haten, of hem vergeven?

Er is een wijs indiaans verhaal over een vader en een zoon. De vader zegt tegen zijn zoon: “In mijn hart zijn er twee wolven aanwezig. Die voeren strijd met elkaar. De ene wolf is agressief en gevaarlijk, de andere vol warmte en mededogen.” De zoon vraagt: “Welke wolf gaat winnen?” Het antwoord: “Degene die ik voedsel geef.”

Je kan niemand dwingen om de dader van een misdrijf te vergeven. Zoiets kan en mag je niet forceren. Je kan niet anders dan respect opbrengen voor wie niet tot vergeving in staat is. Vergeven is geen plicht. Maar voor wie kán vergeven, eventueel nadat een periode van diep verdriet en boosheid is voorbijgegaan, is dit een moment van ultieme bevrijding. Dat wordt dan het kernpunt van verwerking.

Een verpleegster van Familiehulp sloeg het portier van haar wagen open zonder na te gaan of ze hierdoor iemand hinderde. Net op dat moment reed de 63-jarige wielrenner Jef Vandendriessche haar wagen voorbij. Deze aanrijding was zo hevig dat de man twee dagen later in het ziekenhuis aan zijn verwondingen overleed. De vrouw stond terecht in de rechtbank van Veurne. Iedereen begreep dat ze dit niet vrijwillig had gedaan. Het kan ons trouwens allemaal overkomen op een verstrooid moment. De procureur hield hier wijselijk rekening mee en vroeg in algemene termen een toepassing van de strafwet. De beklaagde was erg dankbaar met de principiële straf die haar werd opgelegd.

Nog dankbaarder was ze omwille van de houding van de dochters van het slachtoffer. Die namen haar niets kwalijk. Begrip tonen, nuanceren en vergeven is voor de rouwverwerking altijd beter dan blijven culpabiliseren. Je moet het natuurlijk kunnen. Dit is niet aan iedereen gegeven. Wie daar niet in slaagt, moet zich daarvoor niet schamen of zich niet schuldig voelen. Wie daar wel toe in staat is, geeft vooral zichzelf een cadeau.

In 2015 was er een heftig proces over een dodelijk ongeval in Brugge. Een vrachtwagenchauffeur had een 78-jarige man niet opgemerkt. Die werd verpletterd en verloor het leven. De chauffeur sprak in de rechtszaal de weduwe en de familie van het slachtoffer toe: “Ik heb dit nooit gewild. Echt sorry”, snikte hij. De familie zag dat dit oprecht was. De weduwe nam de aanrijder in haar armen en zei: “Ik weet dat je er erg onder lijdt. Het was een onverwacht en tragisch ongeval. Ik vergeef het je.”

Politierechter Peter D’Hondt zei over dergelijke gevallen: “Wanneer er vergeving mogelijk is, kan het rouwproces veel vroeger starten, omdat men zich verzoent met de feiten. De strijd om gelijk te halen, is voorbij. Ook de woede is weggeëbd. Alleen het verdriet is er nog, en dat is al zwaar genoeg om te dragen. Mensen die diep treuren om het verlies van een verkeersslachtoffer en daarbovenop ook nog eens met woede kampen, lijden dubbel zoveel.”

Ik heb het als advocaat al honderden keren gepleit: je kan een misdaad of een dader trachten te begrijpen. Dat wil zeggen dat je inzicht probeert te verwerven, maar dat is iets anders dan dat je begrip opbrengt. De schrijfster Kristien Hemmerechts probeerde in haar boek De vrouw die de honden eten gaf in het hoofd van Michelle Martin te kijken. Paul Marchal liet weten niet te kunnen leven met dit boek. Hij zei: “Als het Hemmerechts’ bedoeling is om een menselijke Martin neer te zetten, een Martin met empathie, dan kan ik nu al zeggen dat dat onmogelijk is. Martin heeft niets menselijks.”

Martin was de vrouw die naliet om de in de kelder van Dutroux opgesloten Julie en Mélissa eten te geven, terwijl Dutroux in de gevangenis verbleef. Ze voedde in het betrokken huis in Marcinelle wel de honden. De meisjes stierven aan ontbering. Voorheen hielp Martin Dutroux ook al bij zijn andere misdaden. Kan je iemand als Martin in zekere zin begrijpen?

Ik heb dat zelf na het Dutroux-proces ook geprobeerd. Ik heb daar zelfs uitvoerig over uitgeweid in een vraaggesprek. Daarin stel ik dat we voorzichtig moeten zijn en genuanceerd. Oorspronkelijk was Martin ongetwijfeld minstens tot op zekere hoogte een slachtoffer. Haar man had haar doelbewust geïsoleerd. Als een echte psychopaat besefte hij zeer goed dat hij haar volledig in zijn macht kon krijgen door haar maatschappelijke tentakels een voor een af te snijden.

Een tweede zet is je slachtoffer deelgenoot maken van minstens een van je misdrijven. Zo is er geen terugweg meer mogelijk. In dat verband kan verwezen worden naar Kony, de rebellenleider in Oeganda. Hij deed hetzelfde met de kindsoldaten die in zijn opstandelingenleger terechtkwamen. Toen kwam het moment dat ze zelf in verwachting was, zelf kinderen had en toch kinderen liet verhongeren.

Is dat te begrijpen? Voor de ouders van de overleden kinderen is dat natuurlijk onbegrijpelijk. Dat die vrouw je kind had kunnen redden door het eten te brengen of door de politie te verwittigen, maar dat heeft nagelaten, is een ondraaglijke gedachte. Haar verantwoordelijkheid is natuurlijk ontzettend groot. Dit is onbetwistbaar. Maar kan je het op basis daarvan een auteur als Kristien Hemmerechts kwalijk nemen dat ze geprobeerd heeft in het hoofd van Martin te kijken? Ik denk het niet. Zij heeft getracht inzicht te krijgen in Martin. Het is onontkoombaar dat je vijandige reacties oogst als je probeert om iemand die als monster wordt gepercipieerd, een menselijk gelaat te geven.

Nabestaanden of familieleden van slachtoffers kijken door een andere bril dan wij. Ze kijken door een bril die nog beslagen is van tranen. Daardoor zien zij de dingen anders dan buitenstaanders. Misschien had Hemmerechts van haar boek beter een tweeluik gemaakt. Ze had er een deel kunnen aan toevoegen waarin het standpunt van de ouders van de slachtoffers belicht werd. Dat zou uiteraard een meer evenwichtig gevoel hebben nagelaten.

Dat Hemmerechts dat niet gedaan heeft, is uiteraard haar volle recht. De vrije meningsuiting is immers een belangrijk democratisch recht. Wat is nu de conclusie van al deze beschouwingen? Dat je boos bent, is best te begrijpen. Maar fixeer je er niet op. Wraakgedachten leiden tot zelfkwelling en zelfbeschadiging. Ze helpen je niet wezenlijk vooruit. Vergeven is schoonmenselijk, maar het hoeft niet. Je moet jezelf niet forceren. Haat cultiveren is eveneens een vorm van zelfbeschadiging.

Er is maar één oplossing om je leven positief te kunnen herpakken: schud de dader uit je nek. Het zal zo’n deugd doen en zo bevrijdend zijn. Maar ook dit is geen verplichting. Het is wel een vrijgeleide om je leven weer in eigen handen te nemen en voor jezelf een vernieuwd en menswaardig leven op te bouwen.