Geneviève Ryckmans, weduwe van vermoorde ambtenaar: "De dekolonisatie kwam te laat en te vroeg"

André Ryckmans is al ondergedompeld in Congo nog voor Geneviève hem leert kennen aan de Leuvense Universiteit. Zijn vader Pierre Ryckmans was gouverneur-generaal in Belgisch Congo van 1934 tot 1946. Geneviève gaat in 1954 met haar man samen met hun pasgeboren zoon François naar Popokabaka, in het territorium Kwango in het zuidwesten van Belgisch-Congo.  Daar wonen de Bayakas.

Geneviève is onmiddellijk in de ban van de vriendelijke mensen met hun rijke traditie en een prachtige taal.  André moet 25 dagen per maand in het immense gebied op missie: wegen controleren, belastingen innen, overleggen met plaatselijke chefs. Geneviève volgt hem, ze reizen in een VW-busje of worden rondgedragen op een tipoï, wanneer de wegen onberijdbaar zijn. 

André had tijdens zijn jeugd in Congo al de plaatselijke taal, het kikongo geleerd.  Uit respect, en om de goede intenties van de kolonialen kenbaar te maken. "André sprak het zo goed dat de zwarten soms niet door hadden dat het een blanke was."

Dat Belgen een of meerdere "boys" hebben om te koken , te wassen en andere taken uit te voeren, is een gewoonte die ook Geneviève en André Ryckmans overnemen. Ze behandelen hen met respect, maar ze zien dat niet alle Belgen even beleefd zijn tegen hun ondergeschikten. Soms is er absoluut sprake van een meerderwaardigheidsgevoel en een soort van apartheid. 

In Congo worden scholen opgericht en hospitalen en worden er wegen gebouwd. Dat brengt een vorm van economisch comfort voor de Congolezen. Maar omdat alles onder dwang gebeurt, wordt het niet aanvaard, zegt Geneviève Ryckmans.  Bovendien is Congo in de eerste plaats een kolonie om de Belgische economische belangen te dienen. Sommigen hebben het zelfs over economische exploitatie, want alle grondstoffen zijn er voor de bedrijven, de Congolezen profiteren niet mee.  

André en Geneviève Ryckmans zijn pleitbezorgers van de 'afrikanisering' van de kaders : "Wij wilden meer werknemers, ambtenaren, landbouwkundigen. De eerste universiteit in 1954 is er veel te laat gekomen. Mijn man heeft daar nota’s voor geschreven naar België maar niemand luisterde naar zijn advies. Die intellectuele achterstand is een van de oorzaken van de vele problemen die achteraf zijn gekomen.

Door de opkomst van politieke partijen zoals de separatistische Abako van Kasa-Vubu in de Bas-Congo, zien André en Geneviève de situatie verslechteren. Hun pleidooi voor een toegeving van meer zelfbestuur wordt in Brussel in de wind geslagen. De gemoederen raken steeds meer verhit, zeker wanneer er tijdens de Ronde Tafelconferentie in Brussel in januari 1960 wordt beslist dat Congo op 30 juni onafhankelijk zal worden.

In een speech op 21 april 1960 verklaart André Ryckmans aan de Afrikaanse vertegenwoordiger in het 'territoire' Madimba dat voortaan zij zelf de touwtjes in handen moeten nemen en dat de blanken alleen nog hun raadsmannen zouden zijn zo lang ze dat zouden willen . Hij wilde een schokeffect creëren om de modaliteiten voor de onafhankelijkheid aan te passen, met meer gewicht voor de regionale Congolese bestuurders in plaats van aan een centraal bestuur dat in wezen het Belgische bestuur zou voortzetten.  

"We waren trots op die toespraak. Het was het enige wat we toen konden doen. En nadien zagen we dat de bewoners terug naar de markt gingen, hun taksen betaalden en zich gingen organiseren. In Brussel werd er wel over gedebatteerd. Maar er kwam niets van een mentaliteitswijziging in huis. "

Geneviève en André vieren mee de onafhankelijkheid in Boma. Maar zes dagen later breken de rellen uit waar ze zelf voor hadden gewaarschuwd. Opstandige soldaten van de Force Publique slaan aan het muiten. Samen met andere Belgen vluchten ze naar Leopoldville, het huidige Kinshasa.

Daar wordt Geneviève gescheiden van haar man André. Ze wordt met een aantal vrouwen en kinderen op een kleine motorboot gezet richting Brazzaville, aan de overkant van de Congostroom. Intussen nemen de opstandelingen de luchthaven van Leopoldville in. De Verenigde Naties komen eraan te pas om de situatie te ontzenuwen. Maar de chaos is groot. André blijft ter plaatse uit plichtsbesef:

Wanneer Geneviève in Zaventem landt met haar 4 kinderen – haar jongste, Jean-Baptiste zou begin 1961 worden geboren - staat er een enorme menigte. Haar vliegtuig is het eerste dat landt . Ze wil niets zeggen . Ze is bang en wil naar haar familie.

André wordt tijdens een missie in Lukala onderschept en overgebracht naar Camp Hardy, dat intussen in handen is van de muiters. Daar wordt hij doodgeschoten. Wellicht is het een vergelding om een brutale aanval van Belgische soldaten op een kolonne muiters. Dat was een grote stommiteit, zegt Geneviève Ryckmans. Haar genuanceerde kijk op de gebeurtenissen die haar man met zijn leven heeft moeten bekopen, is opmerkelijk.

Het lichaam van André en zijn medewerkers is in de rivier gegooid in Inkisi en nooit teruggevonden. 

Geneviève is altijd van Congo en zeker de Congolezen blijven houden. Er zijn zeer respectabele en vrijgevige mensen bij, die voor hun volk hebben gewerkt.

Wat ze had moeten doen in ’60, heeft ze gedaan in alle jaren die zijn gevolgd. Ze heeft een opvanghuis gesticht voor Afrikaanse studenten in Brussel. En nu zijn er Congolezen die jurist zijn, dokter, advocaat, filosoof, agronoom. "Het is een schande dat de Belgen destijds dachten dat ze niet in staat zouden zijn om te studeren."