Rapport voor Franse president: “Geef Afrikaanse kunst terug aan Afrika”

Een jaar geleden zei de Franse president Emmanuel Macron in een toespraak in Burkina Faso dat Afrikaans erfgoed, dat tijdens de koloniale tijd naar Frankrijk was verscheept, weer naar Afrika moest, tijdelijk of definitief, en dat er een beslissing moest komen binnen vijf jaar. Daarop is een team wetenschappers aan de slag gegaan, onder leiding van een Franse kunsthistorica, Bénédicte Savoy, en een Senegalese economist, Felwine Sarr. Hun rapport van 108 bladzijden wordt vandaag aan president Macron overhandigd. 

De wetenschappers tellen maar liefst 90.000 Afrikaanse voorwerpen in Franse publieke verzamelingen, al dan niet tentoongesteld in musea. Het leeuwendeel daarvan, 70.000 stuks, zit in het Musée du Quai Branly, dat in 2006 openging en oudere collecties van andere musea groepeerde. Het was het geesteskind van de vroegere Franse president Jacques Chirac, in een spectaculair gebouw aan de Seine, ontworpen door architect Jean Nouvel. 

Waar komen al deze voorwerpen vandaan? Vooral uit wat nu Tsjaad is (9.200 voorwerpen), Kameroen (7.800) en Madagascar (7.500). Tweederde van de 70.000 objecten in Quai Branly is “verworven” in de periode 1885-1960, in de koloniale tijd dus. In de praktijk betekent “verworven” gestolen, geplunderd, als oorlogsbuit meegenomen of voor een prikje gekocht van de Afrikaanse eigenaars. 

Het rapport haalt het voorbeeld aan van een masker uit Ségou, in wat nu Mali is. In 1931 werd het masker door een etnografische zending "gekocht" voor 7 francs, de prijs van 12 eieren. Het hangt nu in het Musée du Quai Branly.

Beluister hier een reportage van correspondent Frank Renout in het Quai Branly-museum in Parijs; hij begint zijn wandeling bij drie gecontesteerde koninklijke standbeelden uit Benin:

De commissie van wetenschappers stelt voor om de wet op het erfgoed te herschrijven en om de betwiste voorwerpen via culturele samenwerkingsakkoorden per land terug te geven. De grote wijziging is dat Afrikaanse landen zelf om teruggave kunnen vragen. Daarvoor is de inventaris van 90.000 voorwerpen een houvast. De lijst wordt binnenkort officieel overhandigd aan de Afrikaanse ex-kolonies van Frankrijk.

Afrikaanse landen reageren hoopvol op de publicatie van het rapport. Benin, dat heel concreet de teruggave eist van 19e-eeuwse koninklijke standbeelden uit Quai Branly, is "blij dat Frankrijk dit proces helemaal heeft doorlopen."  De minister van cultuur van Senegal zegt dat het "volstrekt logisch is dat Afrikanen hun werken terugkrijgen." Volgens de hoofdverantwoordelijke voor erfgoed in Ethiopië toont het rapport dat er een "nieuw tijdperk van denken is aangebroken" over de relaties van Europa met Afrika. Het Musée du Quai Branly heeft nog niet gereageerd.

Naar schatting 80% van alle Afrikaanse erfgoed bevindt zich niet meer op het continent, maar ergens in de collecties van de vroegere koloniale mogendheden. Ook in België is er discussie over teruggave van artefacten. In de aanloop naar de heropening  op 9 december van het AfricaMuseum in Tervuren, voorheen het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, hebben voorstanders van teruggave een open brief gepubliceerd.

Een van de ondertekenaars, historica en auteur Heleen Debeuckelaere, verduidelijkt in "De Ochtend" op Radio 1 dat Frankrijk "verder staat dan België", vooral omdat er meer mensen uit vroegere Franse kolonies in Frankrijk wonen dan, verhoudingsgewijs, Congolezen of Rwandezen in België. Daardoor loopt het debat over teruggave al veel langer in Frankrijk, ook al tijdens de regeerperiode van de presidenten Sarkozy en Hollande.

Volgens Heleen Debeuckelaere snijdt het argument dat het erfgoed misschien slecht zal worden behandeld in de landen van oorsprong geen hout. "Op dit moment wordt een museum gebouwd in Congo en in Rwanda is er al één. Bovendien moeten we ons de vraag stellen of die voorwerpen wel allemaal naar een museum moeten. Het is niet aan ons om dat te beslissen, want het is niet ons erfgoed."