Lange, verlichte tunnels met ventilatie waarover karren vol drugs rolden: agent die ‘ongrijpbare’ El Chapo vatte spreekt

U werkte jaren als undercoveragent aan een van de grootste misdaaddossiers uit de Amerikaanse geschiedenis. Waarom besliste u om in eigen naam naar buiten te komen met een boek?

Andrew Hogan: “Eerst wilde ik het boek onder een alias schrijven, maar dat is flauw: ik mag best trots zijn op wat mijn team en ik hebben gepresteerd. De jacht op El Chapo is een stuk geschiedenis dat waarheidsgetrouw gedocumenteerd moet worden, en ik ben de enige die het zo kan vertellen.”

Maakt u zich geen zorgen om uw veiligheid?

“El Chapo heeft wel andere zorgen aan zijn hoofd, nu hij voor de rechtbank verschijnt. Dat neemt niet weg dat ik veiligheidsvoorzorgen neem.”

U begon als lokale politieman in het landelijke Kansas en schopte het tot bij de Drug Enforcement Administration (DEA), de grootste organisatie ter wereld in de strijd tegen illegale drugs. Hoe kwam u daar terecht?

“Door meedogenloos te zijn, zowel voor mezelf als voor het doelwit waarop ik jaag. Al sinds ik American football speelde op de universiteit geef ik nooit op. Toen er een post vrijkwam op de landelijke afdeling van de DEA in Mexico-Stad twijfelde ik geen seconde. En toen ik daar zat, was het vrij snel duidelijk wie de grootste vis was op wie er gejaagd moest worden.”

U startte uw onderzoek naar El Chapo pas in 2012, ook al was hij al voortvluchtig sinds 2001, toen hij ontsnapte uit een streng beveiligde Mexicaanse gevangenis. Waarom heeft het zo lang geduurd eer iemand achter hem aan ging?

“Veel speurders waren ontmoedigd door eerdere mislukkingen. In 2004, 2005, en begin 2012 waren er pogingen om hem te arresteren, maar hij wist telkens op miraculeuze wijze te ontkomen. Elke mislukte operatie vergrootte de mythe van de ongrijpbare narco-legende. Men zei bijvoorbeeld dat hij zich alleen maar verplaatste met een veiligheidscordon van honderden tot de tanden bewapende soldaten. Maar wie zijn bewegingspatronen bestudeerde, kon al snel zien dat dat niet klopte. Hij ging meestal de deur uit in een klein groepje, met een paar gewapende bodyguards.

“Voor ons was het vooral zaak om alle onzin en alle fantasieën van de tafel te vegen en ons te concentreren op hem en de interne structuur van zijn organisatie. We gingen terug naar de basis van het politiewerk. Op één van onze eerste vergaderingen zei ik: ‘Die kerel leeft op dezelfde planeet als wij, hij ademt dezelfde lucht als wij. Hij is niet onoverwinnelijk, wij kunnen hem pakken.’ Onze eerste opdracht was om de elf jaren sinds zijn ontsnapping in 2001 grondig te gaan bestuderen.”

Hoe groot was zijn organisatie?

“Guzmán was de baas van het machtige Mexicaanse Sinaloa-kartel, een verzameling van een heleboel kleinere misdaadorganisaties. Dat kartel distribueerde jaarlijks duizenden tonnen cocaïne, heroïne, marihuana en methamfetamine over de hele wereld en verdiende daar miljarden dollars mee. Zelf had El Chapo het rechtstreekse bevel over slechts een paar honderden mannen, maar men noemde hem wel de CEO, de jefe de jefes, de baas der bazen. Als een andere afdeling van het Sinaloa-kartel bijvoorbeeld problemen had om een lading drugs de grens over te krijgen, dan vroegen ze El Chapo om hulp.

“Rechtstreeks naar Guzmán gaan, was voor ons zo goed als onmogelijk. Daarom moesten we de hele kring rondom hem viseren: zijn betrouwbaarste piloten, zijn luitenants, zijn huurmoordenaars, zijn familieleden en zijn zoons. Maar voor mij was het allerbelangrijkste om zijn levenspatroon samen te stellen. Hoe verplaatste hij zich? Waar ging hij meestal heen? Wie nam hij mee?”

Dat kwam u vooral te weten door zijn sms’en mee te lezen.

“Iedereen heeft een telefoon en is dus per definitie kwetsbaar. We infiltreerden in zijn complexe communicatiestructuur, een web van meerdere lagen en tientallen mensen. El Chapo was zo slim om zelf geen telefoon op zak te hebben, maar zijn persoonlijke assistent was 24 uur per dag en zeven dagen op zeven bij hem. Guzmán dicteerde meestal zijn boodschappen aan zijn assistent. We zagen ook onmiddellijk wanneer hij zelf een boodschap typte, want hij kon geen zin zonder fouten schrijven. Dagelijks verstuurden ze honderden sms'en naar ontvangers die wij de 'eerste laag' en de 'tweede laag' noemden. Die mensen verstuurden de boodschappen op hun beurt naar ondergeschikten.

“De grootste moeilijkheid was nog dat iedereen zijn telefoon zowat eens per maand vernietigde, wat maakte dat we al die pincodes telkens opnieuw moesten zien te achterhalen, én het juridische papierwerk moesten afhandelen om die bronnen te mogen afluisteren. Het was best krankzinnig, achteraf gezien.”

El Chapo kan geen zin zonder fouten schrijven, maar stond wél aan het hoofd van één van de grootste criminele organisaties uit de geschiedenis.

“Hij is een man van eenvoudige komaf. Hij gebruikte geen computers, geen drugs en dronk zelden alcohol. Maar hij had een neus voor zaken en voelde intuïtief aan wanneer hij ergens kon uitbreiden. Zo voerde hij bijvoorbeeld meer drugs uit naar Canada dan naar de Verenigde Staten, omdat hij wist dat de veiligheidsdiensten daar maar half zo efficiënt werkten als de Amerikaanse. Zulke kansen zag hij snel.”

Men noemde hem een logistiek genie. Waarom?

“Hij bedacht zeer bedreven nieuwe en ongeziene manieren om drugs te smokkelen. Hij had een vloot schepen, vliegtuigen én duikboten. Hij verstopte cocaïne in plastic bananen en komkommers. Hij droeg zijn contacten in Canada of Nederland op om pakhuizen te kopen waar men zonder argwaan grote fruittransporten kon afleveren. Zo kon hij in zowat elke stad ter wereld opereren.

“Hij werd ook de tunnelkoning genoemd. Al in de jaren 90 liet hij gesofisticeerde, honderden meters lange tunnels graven, met verlichting, elektrische ventilatie en treinsporen waarover karren vol drugs rolden. Hij groef ze onder de Amerikaans-Mexicaanse grens, of als ondergrondse verbinding tussen zijn verschillende schuilplaatsen in een stad. Zo is hij ook eens aan ons ontsnapt toen wij in één van die plaatsen binnenvielen. El Chapo is bijzonder inventief, dat moet je hem nageven. Hij denkt altijd een stap vooruit. Daarom probeerden wij twee stappen voor te zijn.”

Robin Hood

U zat hem drie jaar lang op de hielen. Bestond de kans dat u met hem zou gaan sympathiseren?

“Neen, want ik heb me nooit emotioneel aan hem verbonden. Tijdens mijn DEA-opleiding bestudeerden we zaken waar dat wel gebeurd was, en die liepen zelden goed af. Joaquín Guzmán was voor mij niet meer dan een doelwit. Het enige belangrijke was dat hij aan het hoofd stond van een machtige misdaadorganisatie, en dat hij zo snel mogelijk uit beeld moest verdwijnen. Ik raakte geobsedeerd om hem via zijn communicatie op te sporen. Locatie, locatie, locatie: daar draaide het voor mij om.”

Vond u hem een fascinerend man?

“Het was boeiend om zo’n figuur op de voet te volgen, dat kan ik niet ontkennen. Ik durf zelfs te zeggen dat er parallellen tussen ons te trekken waren. (lacht) We waren allebei obsessief bezig met de dagelijkse werking van zijn organisatie. Hij wilde alle prijswijzigingen kennen van de brandstof voor zijn jets, hij wist precies welk salaris al die honderden mensen in zijn organisatie ontvingen, en hij kon zich geweldig opwinden wanneer zijn uitkijkposten op de Colombiaans-Ecuadoraanse grens het aandurfden om honderd dollar per dag te vragen.

“Net als hij was ik extreem gefocust op de details en dat maakte ons allebei succesvol. Elke avond herlas ik tot diep in de nacht alle boodschappen die we die dag hadden onderschept. We mochten geen enkel puzzelstukje missen. Misschien was het die dag niet belangrijk, maar een maand later wel. Zo lazen we eens een gecodeerd bericht dat ging over een moerasboot. We braken ons het hoofd over wat hij daarmee kon bedoelen. Pas later werd duidelijk dat hij een nieuwe schuilplaats liet bouwen in een afgelegen moerasgebied.”

Guzmán heeft alleszins een complexe persoonlijkheid: hij toonde zich een bijzonder intelligent zakenman, maar bekende ook twee- à drieduizend moorden.

“Hij heeft veel verschillende persoonlijkheden. En mensen doden hoort nu eenmaal bij de sector waarin hij werkt. Hij is geboren en getogen in Sinaloa, waar geweld deel uitmaakt van het dagelijkse leven. Hij heeft het nooit anders gezien, maar dat rechtvaardigt zijn daden natuurlijk niet.”

Op het platteland van de West-Mexicaanse deelstaat Sinaloa kweken boeren marihuana en papaver om te overleven.

“Precies, zo knopen de mensen daar de eindjes aan elkaar. Joaquín Guzmán groeide op tussen die velden. Als tiener verkocht hij sinaasappelen, snoep en frisdrank om eten te kunnen kopen. Jongelui daar kijken nu nog altijd op naar de drugsbazen. Ze zien alleen maar de mooie wagens, de dure kostuums en de opzichtige wapens, niet de schade die ze met hun handel in de hele wereld aanrichten. Bovendien heeft de federale regering van Mexico weinig interesse om te investeren in die rurale gebieden. Dat geeft rijke kartelleiders de kans om het volk aan zich te binden: zij voorzien in elektriciteit, leggen wegen aan en organiseren trouwfeesten. Het is niet abnormaal dat de mensen in die streken leiders als El Chapo op handen dragen. Drugsbaronnen noemen zichzelf graag Robin Hood, maar dat lijkt me toch iets te vergezocht. Ze zijn verantwoordelijk voor de vaak gruwelijke dood van heel veel mensen.”

In februari 2014 kon uw team El Chapo arresteren. Kort daarop verliet u Mexico, in de veronderstelling dat de klus geklaard was. Maar enkele maanden later gebeurde het ondenkbare: hij ontsnapte uit de streng beveiligde gevangenis van Altiplano, op een brommer door een tunnel die tot onder zijn cel was gegraven. Waar was u toen u het nieuws vernam?

“In een hotel in Italië. ’s Ochtends vroeg kreeg ik een sms van mijn vrouw: ‘C is ontsnapt.’ Mijn eerste idee was om terug naar Mexico te gaan en ons oude team opnieuw samen te brengen, maar dat bleek onhaalbaar omdat iedereen over allerlei diensten was verspreid. Toen ik het nieuws even liet bezinken, besefte ik dat zijn ontsnapping onvermijdelijk was geweest. Het was onze job om El Chapo in een Mexicaanse gevangenis te stoppen, en het was aan de Mexicanen om hem daar te houden. Dat het niet gelukt is, hadden we eigenlijk wel kunnen voorspellen. Hij is tenslotte de tunnelkoning en hij was jaren eerder al eens uit de gevangenis ontsnapt.”

Zijn ontsnapping heeft natuurlijk ook alles te maken met de wijdverspreide corruptie in Mexico.

“Toen hij in 1993 in de gevangenis belandde, leidde hij daar een luxeleventje: hij keek televisie, runde zijn kartel alsof hij vrij rondliep, organiseerde feestjes en liet prostituees komen wanneer hij dat maar wilde. Meteen nadat wij hem in 2014 hadden gearresteerd, gaf hij zijn mensen de opdracht om een tunnel te graven die vertrok vanuit een schuur op anderhalve kilometer van de gevangenis. Terwijl ze onder de cellen aan het graven waren, maakten ze heel veel lawaai, maar de bewakers besteedden er geen aandacht aan. Daar hoef ik geen tekening bij te maken.

“Corruptie maakt deel uit van de hele Mexicaanse samenleving: de kartels hebben ambtenaren, agenten en politici in hun zak. Dat bemoeilijkte ons werk aanzienlijk. We moesten er voortdurend over waken dat onze informatie niet naar buiten kwam. Pas wanneer we honderd procent zeker waren van zijn verblijfplaats, konden we de Mexicaanse autoriteiten inlichten. En zelfs dan konden we uit de onderschepte berichten opmaken dat iemand hem nagenoeg meteen op de hoogte had gebracht. Gelukkig konden we rekenen op de Mexicaanse marinetroepen, één van de weinige eenheden in het land die niet in de greep zijn van corruptie. Zonder hen hadden we Guzmán nooit kunnen pakken. Mexico heeft terecht een slechte reputatie wanneer het over corruptie gaat, maar dat neemt niet weg dat er nog veel mensen zijn op wie je wél kunt rekenen.”

Hoogste prijs

Na zijn tweede ontsnapping besteedde El Chapo absurd veel aandacht aan het plan om zijn levensverhaal te laten verfilmen. Hij organiseerde zelfs een ontmoeting met acteur Sean Penn.

“In al die jaren dat ik hem volgde, hoorde ik hem praten over een boek of een film over zijn leven. Zijn advocaten hebben al die tijd contact gezocht met tal van schrijvers en producers. Toen hij voor de tweede keer voortvluchtig was, zette hij op een afgelegen plaats een ontmoeting op met de Mexicaanse steractrice Kate del Castillo en Sean Penn, een acteur die hij niet eens kende. Dat bleek een fatale vergissing, want de Mexicaanse marine surveilleerde Castillo en Penn. Vanaf dan was het maar een kwestie van tijd voor ze hem opnieuw konden inrekenen.”

Heeft zijn ijdelheid hem genekt?

“Ik weet het niet. Ik heb ook geen verklaring voor zijn onachtzaamheid. Wellicht was hij zo geobsedeerd door zijn unieke from rags to riches-verhaal dat hij zijn eigen veiligheidsmaatregelen negeerde.”

Intussen gaan er in Mexico steeds meer stemmen op om de zogenaamde kingpin-strategie, waarbij men alle middelen inzet om een kartelleider te vatten, te verlaten en zich meer op de geldstromen te concentreren: zonder geld zijn de kartels machteloos. Na jaren war on drugs is de situatie alleen maar verslechterd. 2017 was met 30.000 moorden het dodelijkste jaar in Mexico.

“Dat is de klassieke verzuchting van de tegenstanders van de kingpin-strategie: je hakt het hoofd van de slang eraf en er komen zes nieuwe in de plaats. Maar je moet die mensen verantwoording laten afleggen voor de misdaden die ze plegen. Uiteindelijk komen ze allemaal ten val. En als zij vallen, dan valt hun organisatie ook.

“Kijk naar wat er in Colombia is gebeurd. In de jaren 80 en 90 was dat land een oorlogszone die volgens velen niet meer te redden viel. Elk jaar stierven duizenden mensen door het geweld van Pablo Escobar en de andere kartels. Maar met de hulp van de Amerikaanse regering bleef de Colombiaanse overheid vechten en daarvoor zijn ze nu beloond. Vandaag is Colombia een toeristische trekpleister, in steden als Medellín en Cali kun je rustig over straat lopen. Ik twijfel er niet aan dat Mexico een gelijkaardige toekomst heeft. Al mogen we niet naïef zijn: de internationale drugshandel zal nooit verdwijnen. Het is geen gevecht dat we kunnen winnen, maar dat betekent niet dat we moeten opgeven.”

Hebt u de Netflix-serie El Chapo gezien?

“Ik heb het eerste seizoen gezien, maar het vervolg heb ik aan mij laten voorbijgaan. Ik kijk sowieso niet graag naar politieseries of -films. Ik vind mijn carrière niet zo fantastisch dat ik ze ook nog eens wil herbekijken wanneer ik niet aan het werk ben. Bovendien zijn veel feiten gedramatiseerd en daar heb ik het soms lastig mee. Al begrijp ik wel dat in een televisieserie andere wetten gelden. En de Netflix-serie is behoorlijk waarheidsgetrouw, die mensen hebben hun job goed gedaan. Ze hebben me trouwens gevraagd om eraan mee te werken, maar ik was toen al aan dit boek aan het schrijven.”

Waarom blijft u weg van het proces tegen Joaquín Guzmán?

“Ik heb belangrijke informatie verzameld, maar ik ben zelf geen belangrijk onderdeel van het proces. Ons werk is gedaan: niemand kon hem al die jaren vangen, wij wel. Nu is het aan de procureur om hem voor de rest van zijn leven weg te stoppen.”

U wilde hem niet in het beklaagdenbankje zien zitten?

“Neen, net omdat ik nooit een emotionele band met hem heb opgebouwd.”

Denkt u dat zijn handlangers van zich zullen laten horen tijdens het proces?

“Die kans bestaat. Het is zijn enige kans om ooit nog vrij te komen, al weet ik niet of hij de moed nog kan opbrengen. Hij zit tenslotte al een hele poos in een Amerikaanse cel, waaruit ontsnappen zo goed als onmogelijk is. Hij heeft veel tijd gehad om na te denken. Misschien is hij intussen gekalmeerd.”

Uw boek begint met een quote van schrijver Ernest Hemingway, die zegt dat wie ooit op een gewapende man heeft gejaagd en ervan genoot, daarna nooit meer van iets anders zal kunnen genieten. Voelt u dat ook zo aan?

“Ja. Ik vond dat een zeer treffende uitspraak. Mocht ik nog op iemand willen jagen, dan zou die al groter moeten zijn dan El Chapo, maar zulke figuren lopen er vandaag niet rond. Het is heel moeilijk om nog opgewonden te raken over iets wanneer je de hoogste prijs al gewonnen hebt in je carrière. Dat is het probleem waarmee ik tegenwoordig worstel. Ik probeer nu zo veel mogelijk tijd met mijn familie en mijn kinderen door te brengen. Tijdens mijn opdracht in Mexico heb ik hen jarenlang verwaarloosd. Ik kan alleen maar dankbaar zijn dat zij het zo lang hebben volgehouden.”

Andrew Hogan, De jacht op El Chapo, HarperCollins

_©Humo