Klimatoloog Jean-Pascal van Ypersele: “Als ik aan mijn achterkleinkinderen denk, krijg ik de tranen in de ogen”

8 oktober in een perszaal in Brussel. Het Intergouvernementeel Panel over Klimaatverandering (IPCC) heeft net zijn nieuwste rapport voorgesteld. Nooit klonken de auteurs, behoedzame topwetenschappers die van het understatement houden, bezorgder. We zijn bijna door onze opties en tijd heen om ‘zware, onomkeerbare en wijdverspreide’ schade te vermijden. Jean-Pascal van Ypersele, voormalige vicevoorzitter bij het IPCC, adviseur voor de VN en de belangrijkste klimaatwetenschapper van ons land, legt de pers onvermoeibaar uit hoe het zit. Hij draagt een pin met daarop een uitspraak van Winston Churchill: ‘Never, never, never, never give up.’ De klimaatwanhoop lijkt geen vat op hem te hebben.

Dat is opmerkelijk. Enkele van zijn collega’s geven al dan niet publiekelijk toe dat ze in een dip belanden bij de zoveelste blik op hun statistieken over smeltende ijskappen. Zeker nu populisme en nationalisme de overhand krijgen. Zeker nu bepaalde leiders de ontwrichting van het klimaat afdoen als onzin, ‘want het is vandaag toch berekoud’?

Zo’n veertig jaar al moet ook Van Ypersele vaststellen dat apathie steevast de belangrijkste reactie is op de vaststelling dat het huis in brand staat. Toch blijkt hij immuun voor de somberte die vakbroeders en burgers steeds meer bekruipt. Gevraagd naar zijn geheim lacht hij mysterieus. En hij verwijst naar zijn vrouw. “Dan moet je eens met Martine spreken”, zegt hij.

Martine Capron is ruim drie jaar de vrouw van Van Ypersele. In hun tuin inspecteert ze vandaag de jonge fruitbomen die ze heeft geplant. Terwijl haar man de komende twee weken in Katowice zal helpen duwen en trekken om de logge wereldpolitiek in de goeie richting te stuwen, zal zij hier in haar praktijk bij Louvain-la-Neuve als psychologe en ‘ecotherapeut’ mensen helpen die met zo veel angst, woede of frustratie zitten over diezelfde destructie van de natuur dat ze hulp zoeken. En dat zijn er steeds meer.

Wat doet een ecotherapeut?

Martine Capron: “Ik ben allereerst psychotherapeut. Maar sinds enkele jaren heb ik me verdiept in de ecopsychologie. Die toont hoe vervreemding van de natuur ook psychisch lijden veroorzaakt. Dat kan hippieachtig klinken, maar recente wetenschappelijke studies tonen dat contact met de natuur erg belangrijk is voor onze mentale gezondheid. Ecopsychologie werkt vanuit het feit dat wij natuur zijn en dat we in de problemen raken wanneer we dat negeren. Ons lichaam is natuur. De vele mensen met burn-out die ik help, hebben een verstoorde innerlijke ecologie. Ze gaan hun grenzen voorbij en doen zichzelf geweld aan. De mens doet dat op zeer grote schaal, door alle natuurlijke bronnen op te souperen, maar we doen het ook met onszelf. Ik help mensen hun evenwicht herstellen en zoeken naar wat ze écht willen en kunnen. Dat zijn dus ook verhalen van opgebrande CEO’s die wijnboer worden.”

Is er een verband met het werk van uw man?

“Absoluut. Ik zie steeds meer mensen, vooral jongeren, die met opgekropte woede, frustratie, schuldgevoel en angst zitten over de opwarming en destructie van het milieu. De laatste jaren is dat toegenomen.”

De schuld van die onthutsende IPCC-rapporten en van wij allemaal die te veel broeikasgas uitstoten?

(lacht) “Schuldgevoel, daar zijn we niets mee. Ja, er is een gigantisch probleem en de mens is verantwoordelijk. Maar schuldgevoel daarover maakt het alleen erger, want het neemt al je energie weg, blokkeert je, doet je verzinken in ontkenning, passiviteit, depressie. Ik ben al altijd bezig met ecologie en ik heb altijd gezien wat ecopsychologen ook vaststelden na de VN-top van de aarde in Rio in 1992, namelijk dat het groene politieke discours psychologisch niet werkt. Mensen suggereren dat ze schuldig zijn en zeggen hoe ze moeten veranderen duwt hen net verder weg.”

(kijkt naar haar man) “Jij doet dat toch nooit hé, met je rapporten mensen schuldgevoelens aanpraten?

Jean-Pascal van Ypersele: “Ik probeer dat zeker te vermijden. Wij leggen enkel uit wat we zien gebeuren.”

Maar ook steeds meer feiten wekken apathie op omdat de klimaatcrisis te complex is, we bezig zijn met de korte termijn en ons niet graag schuldig voelen over iets enorm waar we zelf aan meedoen?

Capron: “Dat klopt. We zijn er mentaal niet goed voor uitgerust, zo’n enorm probleem. En we hebben veel mentale uitwegen. De mens die zichzelf vernielt, dat is nogal wat. Maar intellectueel kun je dat wegduwen. ‘Mijn vliegreis zal het verschil niet maken.’ Erg veel mensen doen dat. Vanuit angst over wat ze zouden kunnen verliezen, vanuit de ‘après nous, le déluge’-reflex (na ons, de vloed, BDB). We zullen pas echt en massaal in actie schieten als we de klimaatcrisis tot in onze buik en ons hart voelen. Dan vallen al die rationalisaties weg. Daarom help ik Jean-Pascal bij gesprekken met burgers. Hou het niet enkel bij feiten, bij het intellectuele. Spreek ook als mens, niet enkel als academicus. Maar hoe dan ook moet het ongemak jammer genoeg eerst groot genoeg worden zodat het op een diep emotioneel niveau binnenkomt. De mensen die dat zo ervaren zijn nog een minderheid.”

Hoe helpt u mensen die hiermee in de knoop zitten?

Capron: “Eerst en vooral moeten ze hun gevoelens toelaten. Velen zijn verdoofd of kroppen het op. Iemand die zich schuldig voelt, help ik te accepteren dat je niet alles alleen kan oplossen en help ik overstappen op verantwoordelijkheidszin. Wat wil je en kun je zelf wel doen? Minder vlees eten, minder vliegen? Niet omdat iemand het dicteert, niet uit schuldgevoel, maar omdat je dat graag wil en omdat het kan. Dat geeft energie.

“Daarom zijn steeds meer mensen bezig met grote en kleine projecten voor ander vervoer, eten, consumeren. Het zijn er ongelofelijk veel, al zie je ze niet in de media. Ken je bijvoorbeeld Zomer zonder Vliegen? Dat is een bewustmakingsproject dat je verleidt om eens een zomer niet te vliegen. Het groepsgevoel daarbij is cruciaal. ‘Wij doen hier iets mee.’ Daarom werken ecotherapeuten ook met groepstherapie. Met angst, onmacht, verdriet, woede hierover mag je niet alleen blijven zitten. Je moet ze uiten en vervolgens omzetten in iets wat zinvol voelt voor jou. Alle protesten nu, van de ouders die schoolstraten blokkeren tegen luchtvervuiling en de grootouders tegen klimaatopwarming, tot de Extinction Rebellion (internationaal groen burgerprotest, BDB) tonen dat ook.”

Daartegenover staan de gele hesjes, die ook woede uiten maar net tegen een klimaatmaatregel.

(Van Ypersele staat op en duwt een gescheurd geel hesje onder onze neus) “De geur van verbrande autobanden is nog vers. We zaten vorig weekend in Parijs plots midden in het protest. Het ging er gewelddadig aan toe. In enkele seconden stond de boel in brand. We moesten een enorme omweg doen om heelhuids terug naar ons hotel te gaan.”

Capron: “We spraken met enkele manifestanten. Dit gaat over veel meer dan over brandstofprijzen. Mensen zijn ook woedend over de kloof tussen arm en rijk die groter wordt. Over flutcontracten. Gebrek aan respect voor werknemers. Ik begrijp hen heel erg, behalve dan de casseurs en extreemrechts die dit protest kapen.”

Van Ypersele: “Het is normaal dat ze razend zijn. Plots zo’n hoge factuur als je een laag inkomen hebt is revoltant. Ze hebben gelijk.”

Maar dit is toch protest tegen een groene ingreep?

Van Ypersele: “Ik ben ervan overtuigd dat de prijs van fossiele brandstof omhoog moet. Maar dan moet je wel de winst gebruiken om de groene omwenteling ook voor de armste mensen betaalbaar te maken. Dat is al altijd het advies geweest, maar het gebeurt niet. We geven in Europa jaarlijks 400 miljard euro uit aan import van fossiele brandstoffen. Daarmee kun je echt wel ook de laagste inkomens helpen richting duurzame energie. Zolang dat niet gebeurt, zal er uiteraard protest zijn.”

Welk verschil kun je als burger maken als het over de opwarming gaat, nu we horen dat het toch al te laat is?

Van Ypersele: “Het klopt niet dat het te laat is en ook niet dat je als burger geen impact hebt. In het laatste IPCC-rapport schrijven wij letterlijk dat de hoeveelheid broeikasgas in de atmosfeer nog niet zodanig groot is dat een opwarming met meer dan anderhalve graad al onvermijdelijk is. De wetten van de fysica tonen dat het nog mogelijk is de opwarming onder die riskante grens te houden. Ik vind het zeer kwalijk dat sommigen het idee verkopen dat het natuurkundig al te laat is – dat is dus niet zo – en het een vrijgeleide is om dan maar niets meer te doen.

“Tegelijkertijd schrijven we natuurlijk wel dat het ongeziene inspanning zal vragen om dit nog te realiseren en dat er ons erg weinig tijd rest. We hebben alle middelen om dit te doen. Maar men moet willen. Machthebbers zijn stuitend traag, bepaalde saboteren de boel. Daardoor laat de klimaatontwrichting zich al zien. En er komen nog meer doden, overstromingen, voedseltekorten, hitte. Met uitzonderlijke ingrepen kunnen we echter wel nog erg veel leed gaan vermijden. Dat is de belangrijkste boodschap.”

Maar begrijpt u de moedeloosheid van velen?

“Zeker. Mensen spreken me er de hele tijd over aan. Het is superfrustrerend dat er al zo lang zo weinig gebeurt. Maar ik zeg dan: ‘Blijf niet hangen in politici met de vinger wijzen, kies de juiste politici.’ Spreek mensen met meer macht dan jij aan op hun verantwoordelijkheid. Consumeer bedachtzaam. Bedrijven zijn hypergevoelig aan wat en hoe we producten en diensten kopen. We zijn met 7,5 miljard. We hebben meer macht dan we denken.”

Hoe gefrustreerd bent u zelf?

“Ik ben soms erg geïrriteerd, kwaad omdat te weinig leiders hiernaar luisteren, omdat we de enige tak waar we op kunnen zitten in dit zonnestelsel afzagen. Als ik aan mijn achterkleinkinderen denk, krijg ik de tranen in de ogen omdat ik niet zeker ben dat de mensheid alsnog snel genoeg zal ingrijpen. Er zijn lobby’s die met enorme budgetten twijfel zaaien en de oude recepten in stand proberen te houden. Het is dan soms echt goed om een ecotherapeut in huis te hebben. We hebben het er veel over. Martine is mijn beste raadgever en ze is mijn bron van hernieuwbare energie, zeker in periodes van desillusie.”

Toch lijkt u altijd zen.

(lacht) “In onze trouwringen uit ethisch goud staat ‘Let’s be zen’ gegraveerd. Maar we zijn allesbehalve naïeve optimisten. En zoals Martine uitlegt, is het belangrijk je negatieve gevoelens niet weg te duwen. Tegelijkertijd hoed ik me ervoor om me door pessimisme te laten verlammen. Ja, ik had al heel lang gekraakt en cynisch kunnen zijn. Maar wie heeft daar iets aan? Ik sta dat mezelf niet toe, wil er mijn energie niet aan verspillen. En gelukkig ben ik van nature eerder optimistisch en kalm.

Capron: “Vergeet ook niet dat je met veel positiefs in aanraking komt én dat je een man van de actie bent. Ook dat beschermt tegen pessimisme.”

Van Ypersele: “Inderdaad. Die klimaatonderhandelingen zijn maar een stukje van het verhaal. Ik geef talloze lezingen, spreek met mijn studenten, met jongeren, bedrijfsleiders, politici van alle strekkingen. Ik werk mee aan documentaires, onder andere nu met (Frans ex-minister, BDB) Laurent Fabius. Ik voel dat mensen meer willen weten. Iemand zei onlangs dat ik zijn leven had veranderd. Nu wist hij waarvoor hij zich wilde inzetten. Overal waar ik kom zie ik mensen, van kinderen tot CEO’s, die de dingen anders aanpakken. Dat dynamisme is niet genoeg maar het is er wel steeds meer en dat voedt mij.”

Ondanks Trump, ondanks de boodschap dat de CO₂-uitstoot weer stijgt?

(zucht) “Toch wel. Dat de VS zich uit het Klimaatakkoord van Parijs terugtrekken is een opdoffer. Maar de VS staan voor minder dan vijftien procent van de uitstoot. Meer dan vijftien staten en een resem grote steden blijven Parijs volgen. En alle andere landen hebben na Trumps aankondiging aangegeven dat zij wel verdergaan. China is enorme dingen aan het doen. Ik denk soms dat Trumps zet de rest van de wereld net heeft aangevuurd om meer te doen.

“En natuurlijk, dat de CO₂-uitstoot stijgt is geen goed nieuws. Na de financiële crisis van 2008 daalde hij bijvoorbeeld wat, nadien steeg hij weer. Maar hoe dan ook blijven we broeikasgas uitstoten en nemen de gemiddelde concentraties in de atmosfeer al sinds de achttiende eeuw toe. Denk aan een dak dat je isoleert en waar je steeds meer lagen isolatie op legt, zodat het binnen steeds warmer wordt. Dat doen we met de planeet. 

“Dat is problematisch, maar oud nieuws dat ons niet zou mogen blokkeren. Zeker, we mogen niet pikken dat het te traag gaat. Maar laten we het ook hebben over hoe de klimaatcrisis aanpakken enorme kansen biedt om ook armoede, ziekte, werkloosheid te bestrijden. Ons huis is omgebouwd tot bijna-passiefhuis. We ademen betere lucht, betalen geen energiefactuur en arbeiders hadden er anderhalf jaar werk mee. 

“Laten we het ook hebben over energierevolutie die bezig is, de prijzen van wind- en zonne-energie die spectaculair blijven dalen en nieuwe technologie, zoals windturbines op Groenland die 80 procent van de tijd draaien en de VS en Europa van elektriciteit zouden kunnen voorzien. Over de talloze bedrijven en steden met groene ambitie, zoals de transitienetwerken. Dat is nieuw. Dat is vooruitkijken. Er zit veel niet goed, maar alleen daarover jammeren, daar daalt de uitstoot ook niet mee.”

Met welk gevoel begint u aan uw 23ste VN-klimaattop?

Van Ypersele: “Er zal zoals altijd weer vooruitgang geboekt worden, maar zoals altijd zal het ook weer te weinig en te traag zijn. Maar ik ben vooral bezig met het feit dat ik met de trein heen en terug spoor. Ik ben twee dagen onderweg, ga slecht slapen en verbindingen missen, maar dit geeft mij enorm veel energie. Omdat het goed voelt, strookt het met hoe ik de dingen zie. En ik denk dat het ervoor zal zorgen dat ik krachtiger zal spreken daar. (tot zijn vrouw) Denk je niet?

Capron: “Ja. Je doet iets tastbaars en zinvols dat overeenstemt met hoe je je hierover voelt. Dat is een innerlijke buffer tegen moedeloosheid. Maar probeer toch ook wat meer te slapen en wat minder te werken dan gewoonlijk daar.”