Universele mensenrechten vieren 70e verjaardag: Hoe relevant zijn ze nog vandaag?
Vandaag is het precies 70 jaar geleden dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) in het leven werd geroepen. Door velen wordt de UVRM beschouwd als één van de belangrijkste teksten uit de vorige eeuw. Maar hoe kwam de Verklaring precies tot stand en welke impact heeft ze nog vandaag? Hieronder een uitgebreid overzicht.
Na de Eerste Wereldoorlog leek iedereen het erover eens: "Nooit meer oorlog. Plus jamais de guerre. No more war. Nie wieder Krieg". Om die pacifistische leuze kracht bij te zetten, werd naar aanleiding van de Vredesconferentie van Parijs in januari 1920 officieel de Volkenbond (of League of Nations) opgericht. Het was daarmee de eerste internationale organisatie die als primair doel had om de wereldvrede te bewaren.
Eén groot minpunt: ondanks het feit dat toenmalig Amerikaans president Woodrow Wilson een hevig voorstander was van de League of Nations, keurde het Amerikaanse congres de toetreding van de VS tot de Volkenbond niet goed. De Amerikaanse grondstroom was toen nog isolationistisch. "They have shamed us in the eyes of the world", zou Wilson hebben gemompeld na afloop van de stemming.
Doordat de Volkenbond officieel nooit werd gesteund door het machtigste land ter wereld, had die ook onvoldoende gezag om in de jaren 30 de steeds ernstigere misdaden van nazi-Duitsland en het imperialistische Japan te beteugelen. De Tweede Wereldoorlog brak uit en de Volkenbond had gefaald in zijn opzet.
(Lees verder onder de video.)
VIDEO: De roemloze dood van de Volkenbond
De Verenigde Naties
Die fout wilde men geen tweede keer maken. Op 25 april 1945, zo'n twee weken na de dood van de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt, kwamen vertegenwoordigers van 50 nationale regeringen samen in San Francisco. Daar begonnen ze aan het ontwerp van een tekst die de basis moest vormen van een soort tweede Volkenbond, genaamd de Verenigde Naties (VN). Die tekst werd uiteindelijk het Handvest van de Verenigde Naties, dat van kracht werd op 24 oktober 1945, een kleine twee maanden na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ditmaal waren wel alle machtige landen mee aan boord, hoewel China nog tot 1971 zou worden vertegenwoordigd door de regering in Taiwan.
(Lees verder onder de foto.)
Nadat onder meer door de processen van Neurenberg de gruweldaden van het naziregime bij de bredere bevolking waren doorgedrongen, gingen stemmen op om de mensenrechten waarnaar wordt verwezen in het Handvest helder te definiëren. Er werd een VN-Commissie voor Mensenrechten opgericht en daarbinnen een speciale werkgroep die zich moest beraden over de inhoud van een document dat de belangrijkste mensenrechten opsomt. Dat zou uiteindelijk leiden tot de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
Belangrijke figuren in de opstelling van de Verklaring waren de Canadese jurist John Peters Humphrey, de Franse jurist René Cassin, die later een Nobelprijs voor de Vrede kreeg voor zijn werk, en de voormalige Amerikaanse first lady Eleanor Roosevelt, die als voorzitter van de speciale werkgroep was aangesteld en gold als de bezieler van het project.
(Lees verder onder de foto.)
De bedoeling van het initiatief was initieel om een verdrag met een aantal rechten en vrijheden op te stellen waar alle VN-leden zich aan zouden moeten houden. Eleanor Roosevelt, die na meer dan 12 jaar presidentsvrouw te zijn geweest het klappen van de diplomatieke zweep maar al te goed kende, voelde echter al snel aan dat te weinig staten bereid waren om zo'n juridisch bindend verdrag te onderschrijven.
De uiteindelijke Verklaring werd dan ook niet juridisch bindend. De UVRM werd officieel in de vorm van een resolutie aangenomen door de Algemene Vergadering van de VN op 10 december 1948, exact 70 jaar geleden. 48 landen, waaronder België, keurden de Verklaring goed. Acht landen onthielden zich en twee landen stemden niet.
Ook Saudi-Arabië en Zuid-Afrika keurden de UVRM niet goed
Bij die acht waren zes toenmalige communistische staten: de Sovjet-Unie, Polen, Tsjechoslovakije, Joegoslavië, Wit-Rusland en Oekraïne. Zij keurden de Verklaring naar eigen zeggen niet goed omdat ze niet streng genoeg zou zijn tegenover het fascisme. Volgens Eleanor Roosevelt hadden de landen in kwestie echter eerder problemen met artikel 13, dat onder meer stelt dat burgers het recht hebben om hun land te verlaten.
Ook Saudi-Arabië en Zuid-Afrika onthielden zich. Volgens de Saudi's zouden verschillende artikels ingaan tegen de regels van de islam, zoals bijvoorbeeld het recht om van geloofsovertuiging te veranderen. De regering van Zuid-Afrika zag het document, waarin het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel waren opgenomen, dan weer als een gevaar voor het Apartheid-systeem dat er toen nog van kracht was.
(Lees verder onder de video.)
VIDEO: Speech van Eleanor Roosevelt over de UVRM
Juridisch bindend of niet?
De UVRM mag dan volgens de letter niet juridisch bindend zijn, toch werd het, vooral binnen de westerse wereld, beschouwd als een gezagvol document. En misschien nog belangrijker: de UVRM plaveide de weg voor een groot aantal internationale verdragen en bijkomende nationale grondwetsbepalingen die wel juridisch afdwingbaar zijn.
Door de Koude Oorlog zou het wel nog even duren vooraleer de rechten uit de UVRM in wereldwijde mensenrechtenverdragen zouden worden gegoten. Uiteindelijk gebeurde dat met het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten en het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, die beide in 1976 juridisch in werking traden.
Maar op regionaal vlak werd intussen wel vooruitgang geboekt. Een belangrijk verdrag dat is gebaseerd op de UVRM is bijvoorbeeld het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), dat in 1950 werd ondertekend binnen de Raad van Europa. Het EVRM is bindend voor alle lidstaten. "Niet alle rechten van de UVRM werden opgenomen in het EVRM", stelt professor Mensenrechten Yves Haeck van de Universiteit Gent. "Men nam voornamelijk de burgerlijke en politieke rechten over, zoals het verbod van foltering en het recht op vrije meningsuiting".
België is op het vlak van de mensenrechten een goede leerling
Ook België is door deze verdragen gebonden. "België is op het vlak van de mensenrechten een goede leerling", aldus Haeck. "Met uitzondering van een VN-verdrag over rechten van migrerende werknemers" heeft ons land alle belangrijke mensenrechtenverdragen onderschreven.
"Tal van rechten en vrijheden uit de UVRM zijn op termijn ook tot het internationaal gewoonterecht gaan behoren", stelt professor Haeck. Die artikels worden vandaag dus ook beschouwd als bindend. "Voorbeelden zijn het verbod van foltering, het verbod van slavernij of het verbod van rassendiscriminatie."
Welk belang en impact heeft de UVRM vandaag nog?
"De UVRM wordt vandaag nog steeds als een heel belangrijk referentiedocument gebruikt wanneer bijvoorbeeld de Mensenrechtenraad of andere VN-organen de mensenrechtensituatie in de lidstaten onder de loep nemen", zegt Haeck. Om de impact van de UVRM vandaag te begrijpen, is het daarnaast ook belangrijk om het document in zijn tijdscontext te zien.
"In de nasleep van het naoorlogse dekolonisatieproces ontstond een nieuwe generatie mensenrechten, namelijk die van de collectieve en solidariteitsrechten", vertelt Haeck. "Voorbeelden zijn het recht op vrede, het recht op ontwikkeling of het recht op een gezond leefmilieu." De UVRM dateert nog van voor de opkomst van die nieuwe generatie.
Zowat alle rechten uit de UVRM zijn uiteindelijk wel in wereldwijde verdragen terechtgekomen
Toch wordt vandaag door rechters soms verwezen naar verdragen die geïnspireerd zijn door de UVRM om mensenrechten van die nieuwe generatie af te dwingen. "Ze doen dat door rechten van een vorige generatie evolutief te interpreteren", zegt Haeck. "Dat gebeurt vooral voor het recht op een gezond leefmilieu." De tijdsgeest speelt dan een belangrijke rol tijdens het beoordelen van de betekenis van bepaalde artikels. "Rechters die zich daaraan wagen worden door sommigen dan weggezet als te progressief of activistisch", merkt de professor nog op.
De UVRM en de verdragen waaraan ze ten gronde lag, zijn zeventig jaar na de goedkeuring van de Verklaring dus nog steeds heel belangrijk en voer voor debat. "Zowat alle rechten uit de UVRM zijn uiteindelijk wel in wereldwijde verdragen terechtgekomen. Die verdragen worden elke dag door slachtoffers van mensenrechtenschendingen en hun advocaten voor allerlei nationale en internationale fora, hoven en rechtbanken ingeroepen", besluit professor Haeck.
Amnesty International
Ook ngo’s verwijzen nog vaak naar de UVRM wanneer ze een bepaalde staat terechtwijzen. De Verklaring bracht overigens ook één van de bekendste ngo's van onze planeet voort: Amnesty International. De organisatie werd in 1961 opgericht, met één duidelijke doelsteling: meewerken aan de naleving van de mensenrechten "zoals ze zijn vastgelegd in de UVRM en andere mensenrechtenverdragen".
De organisatie is vandaag nog altijd wereldwijd actief en telt miljoenen leden. Ze kreeg in 1977 de Nobelprijs voor de Vrede voor "het verdedigen van de menselijke waardigheid tegen folteringen". Amnesty International organiseert vandaag over de hele wereld acties die, ter gelegenheid van de 70e verjaardag van de UVRM, mensen wijzen op het blijvende belang van mensenrechten.
VIDEO: Amnesty International krijgt de Nobelprijs voor de Vrede
VIDEO: In Brussel is een monument onthuld voor de 70e verjaardag van de mensenrechten
VIDEO: De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens bestaan 70 jaar, maar ze worden steeds vaker openlijk in vraag gesteld. Bekijk hieronder de reportage daarover uit "Het Journaal".
