Waarom krijgt minister Maggie De Block de chaos met asielzoekers niet meteen onder controle?

Sommige alleenstaande asielzoekers slapen intussen al 3 weken op straat. Elke ochtend opnieuw schuiven ze aan in de rij voor de Dienst Vreemdelingenzaken. Ze hopen telkens opnieuw dat ze zich kunnen aanmelden om de procedure te starten. Want dat is wat hier gebeurt: het onderzoek opstarten om te oordelen of een asielzoeker al dan niet nood heeft aan bescherming en dus het recht om hier te mogen wonen en leven.

Zolang ze niet geregistreerd zijn, bestaan ze officiëel niet en krijgen ze geen bed, bad en brood. De alleenstaande mannen werden de voorbije weken creatiever om hun kansen op een veilig onderkomen te vergroten .

Er zijn plots veel verzwikte voeten, mankend hopen ze wel tot de kwetsbaren te horen, een ander slaagde er in om zich met argumenten toch binnen te werken. En een man uit Jemen raakte na 5 pogingen toch voorbij de poort nadat een Mexicaanse moeder met kinderen hem mee had aangewezen als was het haar zoon. In werkelijkheid kenden ze elkaar vier uur, de tijd waarin ze die ochtend naast elkaar wachtten in de rij tussen de dranghekken. 

Steeds meer alleenstaanden slapen letterlijk op straat, voor de poort van Dienst Vreemdelingenzaken om toch maar als eerste man in de rij te staan. "Je weet maar nooit, dat ze vandaag ook een paar alleenstaande mannen binnen laten", klinkt het wanhopig.

Het was voormalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) die op vrijdag 23 november in het Radio 1-programma "De ochtend" bevestigde dat hij een limiet had ingesteld op hoeveel mensen per dag een asielaanvraag mochten doen. "60 of 50 per dag", klonk het toen. In de praktijk mochten alleenstaande mannen niet en de meest kwetsbare mensen en gezinnen wel. Het archiefbeeld hieronder toont hoe het concreet verliep, die eerste dagen.

(Lees verder onder de video.)

Oppositiepartijen Groen en SP.A uitten kritiek en spraken schande. Ook meerderheidspartij CD&V sprak bij monde van kamerlid Nahima Lanjri (lid van commissie Asiel en Migratie) over schending van mensenrechten. VRT NWS ving op dat achter de schermen bij alle meerderheidspartijen, behalve bij de N-VA, gemor en protest op te tekenen was. 

Sinds N-VA geen deel meer uitmaakt van de federale regering, kreeg Maggie De Block (Open VLD) Asiel en Migratie toegewezen. Het wekte weinig verwondering dat ze het afschaffen van de limiet als eerste punt op haar agenda zette. Maar nu, een week later, is er nog altijd geen oplossing. Maandagochtend werden opnieuw 120 asielzoekers op straat achtergelaten. Ze kregen geen onderdak, noch informatie.

Voor de deur van Dienst Vreemdelingenzaken staat geen massa mensen. Waarom lukt het dan niet om elke asielzoeker te registreren zoals dat voorheen wel gebeurde? In haar eerste analyse wees minister De Block naar het tekort in opvangplaatsen. Er zouden simpelweg niet genoeg bedden beschikbaar zijn om elke nieuwe asielzoeker onderdak te geven. Fedasil dat daarvoor bevoegd is, bevestigt dat er inderdaad maar weinig vrije plaatsen zijn. Maar er is meer aan de hand.

Voormalig staatssecretaris Francken heeft de voorbije twee jaar heel wat opvangcentra gesloten. Bij de grote stijging van het aantal asielaanvragen in het najaar van 2015 had hij in allerijl duizenden nieuwe opvangplaatsen gecreëerd met behulp van onder andere het Rode Kruis. Ook heel wat gemeenten waren bijgesprongen om toch maar iedereen te kunnen herbergen. 

Francken vroeg en kreeg in die periode extra budget om alle asielzoekers onderdak te geven én om de dossiers binnen redelijke termijn af te handelen. Hij zorgde daarom voor extra personeel op de Dienst Vreemdelingenzaken, Fedasil en het Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen. Zo konden asielprocedures snel opgestart en beoordeeld worden. Dat ging volgens het principe 'first in, first out', maar mondjesmaat werd ook de historische achterstand in dossiers afgebouwd. 

Toen het aantal nieuwkomers van buiten de EU afnam eind 2016, veranderde het beleid langzaamaan. Het nieuw aangeworven personeel ging druppelsgewijs over naar andere overheidsdiensten en werd niet meer vervangen. Zo slankte het personeel van de asieldiensten langzaam maar zeker af. En Francken liet intussen de nieuwe opvangcentra sluiten en bouwde de extra opvangplaatsen in gemeenten af. Leegstaande plaatsen kosten geld, klonk het.

De afbouw van de opvangplaatsen en het afslanken van personeel ging echter zo ver dat experten en de bevoegde diensten eerst voorzichtig, maar daarna steeds dwingender gingen waarschuwen dat een goede werking in het gedrang kwam. Die signalen kwamen ook VRT NWS meermaals ter ore.

Uit gesprekken met werknemers van zowel Dienst Vreemdelingen­zaken, Fedasil als het Commissariaat-Generaal weten we dat er intern al maandenlang aan de alarmbel getrokken wordt. Meermaals bezorgden de drie diensten informatienota's over het personeelstekort aan het kabinet van Francken. Ze waarschuwden dat dat, mocht het aantal asielzoekers weer gaan stijgen, tot problemen zou leiden. Ook hulporganisaties probeerden bij de contacten met het kabinet Francken iets te bewegen. Maar Francken reageerde niet. Hij gaf zijn ambtenaren de laatste maanden geen uitleg meer over zijn plannen, vernemen we uit verschillende bronnen.

Wel besliste hij voor de zomer om de opvangplaatsen met nog een paar honderd te verminderen. Maar die laatste sluiting werd op de valreep door de ministerraad gedeeltelijk herroepen, zo'n twee maanden geleden. We vernamen toen van leden van de commissie Asiel en Migratie en van de asieldiensten dat de afbouw een halt werd toegeroepen. 200 bedden van het Rode Kruis in Houthalen-Helchteren die al ingepakt stonden, moesten weer worden uitgepakt en personeel dat al afgevloeid was, weer opnieuw bijeengezocht.

Tot op vandaag tasten alle spelers op het veld in het duister over de beweegredenen van Francken om quota in te voeren voor de aanmeldingen. Waarom zorgde hij zoals in 2015 niet voor genoeg opvangplaatsen en een geoliede machine die de asieldossiers tijdig verwerken?

Meermaals kreeg Francken de vraag van VRT NWS. Het antwoord dat het meest naar voren kwam was 'ontrading'. Volgens de voormalige staatssecretaris zou het (tijdelijk) weigeren van alleenstaande mannen anderen ertoe aanzetten om het niet in België maar elders te proberen. Of dat een strategie is die werkt, durft geen enkele van de experten die wij belden te bevestigen of ontkennen. Er spelen zoveel factoren mee in de vluchtroutes en bestemmingen van vluchtelingen en migranten, luidt het. Of de routes veranderen omdat alleenstaande mannen op dit moment in België nachtenlang op straat moeten doorbrengen, is twijfelachtig.

Vluchtelingenwerk Vlaanderen noemt de situatie op dit moment alvast "een zelfgecreëerde asielcrisis" en dat is ook op de werkvloer te horen bij de ambtenaren. Het onbegrip en de frustratie is groot bij de werknemers van de asieldiensten. 

"Als we echt willen, dan kunnen we vandaag ook de alleenstaande mannen onderdak geven", zo vernemen we bij verschillende personeelsleden binnen de asieldiensten. "Het probleem is wel dat we dan niet zeker zijn of we volgende week of de week daarna nog wel genoeg plaatsen vinden voor de meest kwetsbaren."

Door het personeelstekort op alle asieldiensten groeit er ook weer een achterstand in de dossiers. Gevolg is dat asielzoekers langer moeten wachten op een beoordeling. En zolang ze in procedure zitten, moeten ze afwachten of ze al dan niet in België mogen blijven... in een opvangplaats. Daar bezetten ze langer dan voorheen een plaats, die dus niet vrijkomt voor een nieuwkomer.

De achterstand loopt inmiddels op. In oktober registreerde Dienst Vreemdelingenzaken 2.750 personen met een vraag om bescherming, terwijl slechts in 1.975 dossiers een beslissing genomen werd. Door het afslanken van personeel is de werklast per personeelslid toegenomen, getuigen werknemers op zowel Dienst Vreemdelingenzaken, Fedasil als het Commissariaat-Generaal. Een effect is dat er honderden opvangplaatsen niet vrijkomen voor nieuwe asielzoekers. Het tekort in opvangplaatsen wordt met andere woorden elke maand nijpender.

Om de noodsituatie op te lossen, zal minister De Block wellicht vragen om extra opvangplaatsen te creëren. Afgelopen weekend kondigde ze dat voornemen ook aan. Maar extra budget zoeken met een minderheids­regering is niet evident. Dat zei ook Kamerlid Theo Francken vandaag in "De ochtend". 

Bovendien moet iemand die extra opvangplaatsen ook snel op poten kunnen zetten. Het Rode Kruis was in het verleden al de meest aangewezen partner daarin. Die hulporganisatie heeft de knowhow om snel en efficiënt bewoonbare veilige sites in te richten. Dat toonden ze nog eens in het najaar van 2015, begin 2016. Maar de voorbije twee jaar moest dat Rode Kruis veel afbreken van wat ze opgebouwd had en contracten stopzetten van het personeel dat ervaring had opgebouwd. Ze waarschuwden dat dat naar hun mening te snel moest.

Tot op vandaag heeft minister De Block de vraag naar nieuwe opvangplaatsen nog niet laten stellen aan het Rode Kruis. Maar als die vraag komt, dan moeten er opnieuw aanwervingsprocedures opstarten en aan weer nieuwe mensen opleidingen geven worden. Dat neemt al snel een paar weken in beslag. En na de te snelle afbouw van de vorige opvangplaatsen is het niet ondenkbaar dat het Rode Kruis bepaalde garanties wil hebben om te vermijden dat het de jojo van een beleid zonder langetermijnvisie wordt. 

Daarnaast lijkt het erop dat minister De Block bovenop de extra opvangplaatsen ook nieuw personeel zal moeten aantrekken voor het verwerken van de asieldossiers. Om zoals ze zelf zegt "per asielzoeker binnen redelijke termijn te kunnen beoordelen wie vluchteling is en bescherming nodig heeft en wie een economisch migrant is en weer terug naar het land van oorsprong moet." De kans is immers reëel dat de dossierachterstand verder oploopt en steeds meer mensen lang in de opvang blijven zitten.