Hoe makkelijk raakt u verslaafd? “Goed tegen drank kunnen is geen goed nieuws”

Veel mensen roken, drinken of gebruiken cannabis. Waar ligt de grens tussen veel gebruiken en een verslaving?

Geert Dom (hoogleraar psychiatrie UA en directeur Zorggroep Multiversum) “Die grens is niet echt duidelijk. Er zijn acht officiële criteria, maar de drie belangrijkste zijn volgens mij: 1) controleverlies, je gebruikt meer dan je gepland had, en doet dat telkens opnieuw; 2) blijven gebruiken of gokken, hoewel dat steeds meer negatieve gevolgen heeft; en 3) craving, de onweerstaanbare aandrang om middelen te gebruiken.

“Volgens de officiële criteria heeft 13 procent van de volwassen bevolking ooit in zijn leven een alcoholverslaving, en 6 procent een drugsverslaving. Daardoor zijn verslavingen de meest voorkomende psychiatrische aandoening, na angststoornissen en depressies.”

Hoe raakt men eigenlijk verslaafd?

Dom: “Als alle roesmiddelen toegelaten zouden zijn, zou 7 tot 10 procent van de bevolking een problematische gebruiker worden. Tijdens de Vietnam-oorlog gebruikten Amerikaanse soldaten heroïne en andere middelen. Velen werden verslaafd en iedereen vreesde dat ze na hun terugkeer verslaafd zouden blijven, maar de meesten konden er relatief makkelijk mee stoppen. Slechts 5 procent is heroïne blijven gebruiken. Dat wijst erop dat een verslaving het gevolg is van verschillende factoren.”

Welke zijn dat?

Dom: “Er is om te beginnen het middel zelf en hoe je het gebruikt. Hoe sneller het in de hersenen komt en hoe hoger de dosis, hoe groter de kans op een verslaving. Tienduizend jaar geleden gebruikte de mens al drugs als papaver. Vanaf zes- à achtduizend jaar geleden werd er alcohol gebruikt. Maar sinds de jaren 40 zijn de roesmiddelen steeds krachtiger geworden. De mens kauwt bijvoorbeeld al eeuwen cocabladeren. De concentratie cocaïne daarin is zeer laag en kauwen is niet zo efficiënt, want de stof moet eerst nog langs de maag. Door de technologische vooruitgang zijn er echter producten ontwikkeld die niet alleen een veel sterkere werking hebben, maar ook sneller in het brein komen. In de plaats van cocabladeren kwam er cocapasta, en daarna cocaïnepoeder. Als je dat opsnuift, neem je een deel rechtstreeks via de bloedvaten in de neus op. Drugs worden ook gerookt en gespoten, en roken is de snelste manier om iets in het brein te krijgen.

“Die ontwikkeling zie je bij alle drugs. In de Verenigde Staten woedt nu een pijnstillerepidemie, die mogelijk naar Europa zal overwaaien. Dagelijks sterven tachtig Amerikanen aan een overdosis pijnstillers. Vaak zijn dat synthetische medicijnen die vele malen krachtiger zijn dan heroïne. Prince en Michael Jackson zijn daar bijvoorbeeld aan overleden. Amerikaanse artsen schrijven die pijnstillers zonder veel omhaal voor aan mensen met ernstige pijnklachten. Ze raken er vervolgens verslaafd aan. De pillen worden ook illegaal geproduceerd en via het internet verkocht. Vaak is het levensgevaarlijk spul.

“Ook belangrijk is de leeftijd waarop je met roesmiddelen begint te experimenteren: hoe jonger iemand is, hoe groter het risico om later een verslaving te ontwikkelen. Daarom zijn de berichten over bingedrinkende jongeren toch verontrustend.”

Spelen de genen een rol?

Dom: “Mensen van wie de vader alcoholist was, lopen twee à drie keer meer risico om zelf aan alcohol verslaafd te raken. Bij ernstige verslavingen speelt de genetische achtergrond voor 50 procent een rol.

“De omgeving waarin je als kind bent opgegroeid, heeft eveneens een grote invloed. Mensen die in hun jeugd ernstig zijn verwaarloosd of traumatische ervaringen hebben opgelopen, hebben een hoger risico om verslaafd te worden.”

Hoe komt dat?

Dom: “Als je in moeilijke omstandigheden opgroeit, zie je vaak weinig goede voorbeelden. Ernstige trauma's of verwaarlozing op jonge leeftijd brengen ook veranderingen in het brein teweeg die je kwetsbaarder kunnen maken voor verslavingen. Het hormoonsysteem dat verantwoordelijk is voor het regelen van stress kan bijvoorbeeld wijzigingen ondergaan, waardoor je gevoeligheid voor verslavingen toeneemt.

“Stress kan ook op latere leeftijd een impact hebben: langdurige stress verhoogt de kans dat je de controle verliest over je gebruik van roesmiddelen, en dat je eraan verslaafd raakt. Ik heb zelf het effect van de financiële crisis in 2008 op het aantal verslaafden onderzocht. Daaruit bleek dat de stress ten gevolge van langdurige werkloosheid het risico op een verslaving deed toenemen, zeker bij mannen.

“Wie een moeilijke jeugd heeft gehad, ontwikkelt later ook makkelijker psychiatrische stoornissen. Die kunnen de aanleiding zijn om te beginnen gebruiken. Aandoeningen als depressie, psychose en angststoornissen gaan vaak samen met een verslaving.

“Al die factoren werken op elkaar in. Hoogst zelden is maar één ervan de aanleiding voor een verslaving.”

Kun je een gevoeligheid ontwikkelen voor een specifieke verslaving, zodat je geen gevaar loopt om verslaafd te raken aan cocaïne of cannabis, maar wel aan alcohol?

Dom: “Voor zover we weten, ben je niet gevoelig voor één bepaalde drug. In het algemeen gebruiken mensen vooral wat verkrijgbaar is. In Iran is heroïne de populairste drug, want daar vind je nauwelijks alcohol.

“Mensen met een ernstige verslaving zijn ook bijna allemaal aan meerdere middelen verslaafd. Ze hebben geleerd de effecten van het ene middel op te heffen met het andere. Zo zijn heroïnegebruikers vaak aan kalmeermiddelen en alcohol verslaafd. De meeste patiënten die ik zie, gebruiken minstens drie producten.”

Wat gebeurt er in de hersenen als iemand verslaafd raakt?

Dom: “Bij een verslaving spelen twee hersencircuits een rol: het beloningssysteem en het controlesysteem. Het beloningssysteem zet ons aan om dingen te doen die belangrijk zijn om te overleven. Het beloont ons via chemische stofjes met een gevoel van genot of geluk als we dingen doen die goed voor ons zijn. Dat beloningssysteem werkt niet bij iedereen even goed. Roesmiddelen werken als een kanon op dat systeem in, en die mensen ondervinden dan wél een aangenaam effect. Ze reageren veel sterker op alcohol en drugs. Ik heb patiënten gehad die hun eerste glas alcohol als een aha-erlebnis omschreven. Het eerste glas of de eerste shot gaf hun een gevoel alsof ze toen pas begonnen te leven. Niet verwonderlijk dat ze snel opnieuw hun toevlucht zochten tot dat roesmiddel.

“Hoe langer mensen een middel gebruiken, hoe slechter het beloningssysteem zal functioneren, net als het systeem dat voor de zelfcontrole instaat. Zo komen ze in een vicieuze cirkel terecht. Dat is ook de reden waarom verslaafden zo vaak hervallen.

“Hoe meer we over de mechanismen in de hersenen leren, hoe complexer ze in elkaar blijken te zitten. Wat we vooral moeten onthouden, is dat het risico op een verslaving groter is als één van die twee hersencircuits minder goed werkt. En dat is voor een groot stuk genetisch bepaald.”

Is er een verschil tussen mannen en vrouwen?

Dom: “Als vrouwen verslaafd worden, duurt het minder lang voor ze volledig verslaafd zijn. De effecten zijn bij hen ook meer uitgesproken. Hun lichaam en hersenen kunnen bijvoorbeeld slechter tegen alcohol. Ze krijgen ook sneller en bij kleinere hoeveelheden alcohol levercirrose, het korsakovsyndroom en geheugenproblemen. Daarnaast zijn er ook sociale factoren. Als vrouwen veel stress ervaren, krijgen ze vaker dan mannen een onweerstaanbare drang naar roesmiddelen.”

Hangt het risico op een verslaving ook samen met de leeftijd?

Dom: “Bij de meeste ernstige verslavingen zijn de problemen rond de puberteit begonnen. Dat is ook de periode waarin veel jonge mensen met producten experimenteren.”

Zijn we dan gevoeliger voor roesmiddelen?

Dom: “Adolescenten hebben relatief minder zelfreflectie en zelfcontrole omdat de prefrontrale cortex in hun hersenen, die onder meer instaat voor het beheersen van impulsen, nog niet volledig is ontwikkeld. Als je dan met drugs begint te experimenteren, zul je makkelijker de controle verliezen.

“Het brein van een adolescent reageert bovendien anders op alcohol dan dat van een volwassene. Alcohol heeft een opwekkend én een verdovend effect. Als een volwassene alcohol drinkt, voelt hij zich eventjes opgewekt, maar daarna zal hij zich snel moe en suf voelen en zal zijn motoriek het laten afweten. Bij adolescenten is het effect op de motoriek veel kleiner, terwijl het opwekkende effect veel meer uitgesproken is. Ze kunnen zeer veel drinken, maar hun motoriek blijft intact. Tegelijk hebben ze minder remmingen, wat soms tot agressie of gevaarlijk en risicovol gedrag leidt.”

Je leest weleens over een verslaving aan koffie, of tv-kijken, shoppen, seks, onder de zonnebank liggen, enzovoort. Zijn dat echte verslavingen?

Dom: “Er zijn twee niet-chemische verslavingen die formeel een erkenning hebben gekregen: gokken en onlinegamen.

“Veel gedragingen vertonen zeker kenmerken die op die van een verslaving lijken, maar ze daarom verslavingen noemen gaat toch te ver.”

Veel mensen zijn zo vergroeid met hun smartphone dat het volgens sommige experts ook sterk op een verslaving begint te lijken.

Dom: “Ik denk niet dat we dat zo mogen noemen. Maar het is iets wat we zeker in de gaten moeten houden, omdat het nog in volle evolutie is.”

Een grote zak chips leegeten voor de tv, omdat je maar niet kunt stoppen, of naar afleveringen blijven kijken terwijl je weet dat je vroeg op moet: is dat ook verslavingsgedrag?

Dom: “Chips, een combinatie van zout, vet en suiker, zijn kleine, zeer hevige stimulaties van het beloningssysteem en dat leidt altijd tot controleverlies. Waarschijnlijk is dat evolutionair gecodeerd. De oermens leefde in een wereld van schaarste, en als hij zout, vet of suikerrijk voedsel vond, at hij zich te pletter en kon hij weer een tijdje verder. Het zijn dezelfde mechanismen, maar een echte verslaving zou ik het niet noemen.”

Begin dit jaar erkende de Wereldgezondheidsorganisatie gameverslaving als een ziekte. Volgens critici maak je zo een ziektebeeld van wat eigenlijk normaal gedrag is. Ze vrezen ook dat jongeren straks onnodig in de psychiatrie terechtkomen.

Dom: “Ik herinner mij een jongvolwassene die hier werd binnengebracht door zijn familie. Hij zat thuis dag en nacht te gamen, zeven dagen per week. Hij ging niet meer naar school, was vijf kilo vermagerd, verwaarloosde zich en had al maanden ruzie met iedereen. En toch bleef hij doorgaan met gamen. Moet ik dan tegen de ouders zeggen: 'Uw zoon is niet verslaafd, het is maar een uit de hand gelopen hobby?'”

Paul Van Deun (klinisch psycholoog, auteur van Het gekaapte brein): “De buitenwereld beseft te weinig hoe erg het kan zijn. Echte gameverslaafden plassen in een fles om toch maar te kunnen blijven gamen. Ze zijn ongelukkig, want ze beseffen dat ze geen leven hebben. Als je naar hun lijden kijkt, gaat het duidelijk om een verslaving. Omdat ze zo lang blijven gamen, slikken ze vaak amfetamines. Of ze roken cannabis om te kalmeren.”

Dom: “In Groot-Brittannië zie je een stijging van het aantal zelfdodingen bij gokkers op sportwedstrijden. Het gaat vaak om mensen die diep in de schulden zijn geraakt. Daarom is al die reclame voor gokspelen, zeker rond voetbalwedstrijden, zeer bedenkelijk. We weten dat ernstige gokproblemen een dodelijke afloop kunnen hebben.”

Vanzelf genezen

Hoe groot is de impact van andere verslavingen op de gezondheid?

Dom: “In Finland, Zweden en Denemarken, niet bepaald landen met een slecht functionerende gezondheidszorg, bleken ernstig en langdurig verslaafden twintig jaar minder lang te leven. Er zijn weinig aandoeningen die een grotere invloed hebben op de levensverwachting, zelfs borstkanker scoort beter.”

Kun je na één lijntje cocaïne of één glas alcohol verslaafd raken?

Dom: “Dat kan, maar het is eerder uitzonderlijk. We weten wel dat jonge mensen die op hun 18de beginnen te drinken en daar niet meteen negatieve effecten van ondervinden, een grotere kans hebben om op latere leeftijd een alcoholprobleem te krijgen. Goed tegen de drank kunnen is niet altijd goed nieuws.”

Raken mensen ooit van hun verslaving af?

Dom: “Volgens een omvangrijke Amerikaanse studie is 80 tot 90 procent van de verslaafden na tien à twintig jaar van zijn verslaving verlost. Interessant is dat slechts 16 procent van die verslaafden zich tot de hulpverlening had gewend. De overgrote meerderheid raakt er dus op eigen kracht van af. Veel mensen kunnen hun drankgebruik bijvoorbeeld perfect weer onder controle krijgen.”

Kun je ook harddrugs gecontroleerd gebruiken? Veel mensen zitten uitsluitend in het weekend aan de cocaïne.

Dom: “Verslaafd worden is de uitzondering op de regel. Slechts 10 procent van de mensen die producten gebruiken, raakt er zwaar door in de problemen. Van hen herstelt vier vijfde na verloop van tijd. We focussen te veel op de 2 procent van alle verslaafden die er nooit van afraakt.”

Van Deun: “Het beeld van de verslaafde als iemand die, in een vuil deken gewikkeld, in een guur kraakpand zit, moet worden bijgesteld. De typische verslaafde is iemand die hard werkt en stevig uitgaat. Iemand die zich op woensdag een beetje normaal voelt, op donderdag begint uit te kijken naar het weekend en op vrijdag al bestellingen plaatst. Vrijdagavond gebruikt hij alcohol, amfetamine, cocaïne, ketamine en ander spul. Zaterdagmiddag gaat hij naar bed, maar 's avonds is het opnieuw feesten geblazen. En maandagochtend begint hij kapotgefeest aan een nieuwe werkweek. Pas tegen woensdag is hij min of meer bij zijn positieven. Zo iemand functioneert één dag per week normaal, maar hij kan dat jaren volhouden. De collega's weten dat ze hem op maandag met rust moeten laten. En af en toe is hij een week of veertien dagen ziek omdat hij zijn grenzen heeft overschreden.”

Welke behandelingen bestaan er tegen verslavingen?

Dom: “Een veelgebruikte behandeling is psychotherapie. Ook medicatie kan helpen, net als het verbeteren van de levensomstandigheden: mensen moeten opnieuw een waardevolle plek in de maatschappij vinden.

“Er bestaan ook neurobiologische behandelingen, waarbij het controlesysteem in de prefrontale cortex met magnetische pulsen wordt aangespoord beter te werken. Het kan ook met lichte stroomstoten: op psychiatriecongressen in de VS verkopen veel bedrijven toestelletjes voor thuisgebruik. Je kunt ze ook gebruiken om je geheugen te stimuleren. Zo'n toestel zal even alledaags worden als een bloeddrukmeter.

“In sommige gevallen helpt magnetische stimulatie tegen depressie, en ook bij craving, de onweerstaanbare aandrang om middelen te gebruiken, werkt het. Het grote probleem is dat het effect tijdelijk is, en dat je het elke dag opnieuw moet doen. Een wondermiddel is het alvast niet.”

Worden die therapieën apart toegepast of met elkaar gecombineerd?

Dom: “Vaak wordt psychotherapie gecombineerd met medicatie. Eén van de meestbelovende behandelingen voor zeer moeilijke patiënten is dat je ze betaalt om zuivere urine af te leveren. Dat kost geld, maar je spaart een veelvoud uit doordat ze minder vaak op de spoed belanden. Het blijkt erg goed te werken, maar het is politiek gezien controversieel.

“We onderzoeken ook of bepaalde medicijnen beter werken bij verslaafden met specifieke kenmerken. Drankverslaafden bij wie veel alcoholisten in de familie voorkomen, blijken beter te reageren op het geneesmiddel naltrexon dan andere alcoholisten. Bij tabaksverslaafden kunnen bepaalde genen duidelijk maken of ze baat hebben bij nicotinevervangers, dan wel of ze beter een andere behandeling krijgen.

“Op onze afdeling hebben wij eens een test gedaan waarbij we alcoholverslaafden amfetamines gaven - die werken namelijk in op de prefrontale cortex, die bij hen minder goed functioneert. Het middel wordt ook aan gevechtspiloten gegeven om hun concentratie te verbeteren.”

Is er geen gevaar dat alcoholverslaafden verslaafd raken aan die amfetamines?

Dom: “Ze werken juist heel goed bij patiënten met een slecht functionerend controlesysteem. Bij anderen werkt het net omgekeerd.”

Hoe doeltreffend zijn de bestaande behandelingen?

Dom: “Na een jaar is 35 procent van de alcoholverslaafden genezen, 15 procent drinkt gecontroleerd en 50 procent is hervallen. Hoe meer iemand in moeilijke omstandigheden leeft, met veel stress, hoe meer psychische problemen hij heeft en hoe zwaarder de genetische belasting, hoe kleiner de kans dat de behandeling succes heeft.”

Is iedere verslaafde te behandelen of zijn er ook hopeloze gevallen?

Van Deun: “We hebben erg moeilijke gevallen, bij wie we vooral de schade proberen te beperken door propere spuiten of vervangmedicatie te geven. We proberen hen in leven te houden en een comfortabel en menswaardig bestaan te bieden. Er zijn ook experimenten waarbij zware alcoholisten gecontroleerd drank krijgen.”

Sommige onderzoekers dromen van een vaccin tegen verslaving. Bestaat de kans dat dat er ooit komt?

Dom: “Daar wordt al vijftien jaar aan gewerkt, en voor dieren is er een vaccin ontwikkeld tegen nicotine en cocaïne. Maar bij mensen lukt het voorlopig niet.”

Finse wetenschappers willen een neusspray ont-wikkelen voor wie verslaafd is aan kansspelen. Die werkt op basis van naloxon.

Dom: “Naloxon blokkeert het roeseffect. We weten dat gokverslaafden gunstig reageren op behandelingen met naloxon, zeker als ze een familiegeschiedenis van alcohol- of andere verslavingen hebben. Dus die neusspray is niet zo'n gek idee.”

Er wordt ook geëxperimenteerd met apps en onlineplatformen om verslavingen te behandelen. Hoe doeltreffend zijn die?

Dom: “Er bestaat een app waarmee patiënten hun craving in kaart kunnen brengen. Dat is veel handiger dan om de twee weken bij een therapeut langs te gaan om te vertellen hoe het is gegaan. Zo'n app dient vooral als hulpmiddel. Online kun je ook veel aanbieden, maar het lijkt toch beter dat er af en toe persoonlijk contact is met een hulpverlener. Dat kan zowel fysiek zijn als via een chat of een videogesprek.”

Drugs zoals xtc en cannabis worden steeds zuiverder en krachtiger. Vergroot dat de kans op verslaving?

Dom: “De kracht van het middel speelt zeker een rol. We weten dat cannabis schizofrenie kan veroorzaken. In regio's waar veel nieuwe gevallen van schizofrenie worden vastgesteld, is er altijd zeer krachtige cannabis in omloop. In de Verenigde Staten verkopen dealers nu trouwens ook synthetische opiaten als fentanyl en carfentanyl, of ze vermengen ze met heroïne. Die middelen worden gebruikt om olifanten te verdoven. Als je ze inspuit, ben je morsdood: ze zijn 25 keer krachtiger dan heroïne.”

Paardenmiddel

Steeds meer jongeren belanden na een avondje bingedrinken op de spoedafdeling. De Christelijke Mutualiteit en het Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere Drugs pleiten daarom voor het optrekken van de leeftijdsgrens voor het gebruik van alcohol naar 18 jaar.

Van Deun: “Medisch gezien is 21 jaar nog beter, maar het moet ook haalbaar zijn. België is één van de weinige landen in Europa waar je onder de 18 jaar alcohol kunt kopen. Als we er al in zouden slagen om de grens naar 18 jaar te brengen, dan zou de eerste alcohol op 16 jaar gedronken worden. Nu ligt de grens op 16 en beginnen ze al te drinken op hun 14de.

“Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zijn er maar een paar efficiënte maatregelen. Drank duurder maken is daar één van. Nu gebeurt het omgekeerde: 47 procent van het bier in de Nederlandse supermarkten wordt verkocht tegen stuntprijzen: twee kratten voor de prijs van één, speciale acties... Dat zet mensen aan tot kopen, en dus tot drinken. Waarom moet sterkedrank bovendien 24 uur per dag verkrijgbaar zijn via nachtwinkels? Alcohol is geen product zoals andere koopwaar, daarvoor is het veel te schadelijk. Ook de reclame zou aan banden gelegd moeten worden. Frankrijk heeft sinds de jaren 90 een strenge wetgeving op dat vlak.”

Dom: “Het optrekken van de leeftijd voor de verkoop van alcohol is goed voor de volksgezondheid, maar ik denk niet dat het een effect zou hebben op het aantal verslaafden. In Nederland ligt de grens al op 18 en je hebt er niet minder alcoholverslaafden dan bij ons.”

Zou de legalisering van cannabis en zelfs xtc en cocaïne een goed idee zijn? Dan worden die drugs uit de criminaliteit gehaald en kun je erop toezien dat er veilig en niet te krachtig spul op de markt komt.

Dom: “In de Amerikaanse staten waar cannabis is gelegaliseerd, begint men op jongere leeftijd te gebruiken en is er een kleine stijging van het aantal cannabisverslavingen. De vraag is of dat het gevolg is van de legalisering of van de commercialisering. In Amerika, en sinds kort ook in Canada, wordt cannabis zwaar in de markt gezet.”

Van Deun: “Over vijf à tien jaar is cannabis ook bij ons gelegaliseerd, dat lijdt geen twijfel. Als je dat op een beheersbare manier kunt doen en ervoor zorgt dat jongeren niet te makkelijk aan cannabis raken, is dat een goede zaak. Maar de groep gebruikers is bij ons te klein om op elke straathoek een cannabisshop te openen.”

Veel mensen zijn verslaafd aan slaapmiddelen en pijnstillers. Worden die niet veel te vlot voorgeschreven door huisartsen?

“Vergeleken met twintig jaar geleden is het voorschrijfgedrag al sterk gebeterd. Maar het probleem ligt niet alleen bij de huisartsen. Ze hebben weinig alternatieven: er is veel te weinig psychologische hulpverlening. Veel mensen zouden geholpen zijn met gedragstherapie, maar het is soms erg moeilijk om hen door te verwijzen.”

Tot slot: leven we vandaag in meer verslavingsgevoelige tijden?

Van Deun: “We zien dat het alcoholgebruik flink toeneemt bij bepaalde groepen, zoals de 55-plussers. Dat zijn vaak jonggepensioneerden met veel tijd en veel geld. Bij hen is het alcoholgebruik in een paar jaar tijd met 25 procent gestegen.

Dom: “Er komen ook voortdurend nieuwe producten op de markt, en die lokken nieuwe gebruikers. Een voorbeeld is ketamine: dat is een verdovingsmiddel uit de diergeneeskunde, maar het is pas recent populair geworden als drug. De mogelijkheden om online te gokken zijn eveneens sterk toegenomen.”

Van Deun: “In Europa komen elk jaar tachtig nieuwe drugs op de markt. Vaak zijn dat sterke roesmiddelen die makkelijk te krijgen zijn. Voor veel mensen is het ook financieel haalbaar. Voorts leven we in een cultuur waarin het gebruik van middelen wordt gestimuleerd - denk maar aan reclamespots voor pijnstillers en andere medicatie. Aan hogescholen en universiteiten lijkt het slikken van opwekkende pillen om beter te kunnen studeren de normaalste zaak van de wereld. Maar ik ben absoluut niet pessimistisch: we moeten gewoon een manier vinden om daarmee om te gaan. Ik ken in de geschiedenis geen enkel land of geen enkele cultuur waar geen roesmiddelen werden gebruikt.”

Paul Van Deun, Het gekaapte brein, Pelckmans Pro

_©Humo